İçine domates çekirdeği düşüreceğiniz bir kitap

Hernando Cortés’in, Meksika’da çaldığı altınlar denizin dibini boylayınca, hezimetle sonuçlanan istila gerisingeri İspanya’ya dönmesini gerektirmişti. Ancak, gemisinin ambarında dünyayla tanışmak üzere başka bir hazine vardı, 1520 yılıydı ve domates Avrupa’yla tanışmaya geliyordu.
Dünyayı değiştirme payesi aslında patatese verilmiştir. Halkları kıtlıktan kurtaran, patatese bağımlı İrlanda halkını neredeyse yok eden, Mars’a kadar giden patates kadar dramatik olmasa da domatesin de kulak verecek hikâyesi bol. Çoğumuz için güneşin, toprağın, lezzetin kıstası. Kokusunu ilk özlediğimiz, tadı yerinde değilse bir şeylerin yolunda gitmediğini anlamamızı sağlayan bir sebze, daha doğrusu meyve. “Nerede eski domatesler” tartışması başladığından beri bitmedi, bitmesi de zor.

Timaş Yayınları’ndan Eylül İdemen Doğramacı çevirisiyle yayımlanan William Alexander’ın ‘Dünyayı Değiştiren On Domates’ kitabı, içine muhtemelen domates çekirdeği düşüreceğiniz bir kitap. Ketçaptan pizzaya, makarnadan domates çorbasına, yemek yeme şeklimizi pek çok kez değiştiren domatesin hikâyesinden akılda kalacak çok şey var. İtalya’nın domatesle tanıştığı ilk günün kayıtları var. Azizler Günü Arifesi, 1548. O gün Cosimo de Medici’ye takdim edilmek üzere Floransa’da bir malikâneden bir sepet domates gönderilmiş. O dönemde Toskana Grandükü olan Medici’nin Yeni Dünya bitkilerine özel bir botanik bahçesi varmış. Ancak domatesler o gün pek ilgi görmemiş. Hatta yıllar sonra da. Domatesle İtalyanların bugün aşk ilişkisi diyebileceğimiz bağının kurulması, tanışmalarından 300 yıl sonra olmuş. Aynı durum İspanya için de geçerli. Domatesi sağlıksız bulmuşlar, süs bitkisi muamelesi yapmışlar ve yeneceğini asla düşünmemişler.

Domates, bugün geldiği yere gelene kadar başına o kadar çok şey gelmiş ki... Amerika’da bir davanın bile konusu olmuş. İthal sebzelerden vergi alındığı dönemde, domatesin sebze değil meyve olduğuna dair dava açılmış. 1834’te Boston Courier editörü Buckingham şöyle demiş: “Ey lüks yemek firmaları, siz aşçılık biliminin tanrıları ve tanrıçaları, bizi domatesten kurtarın.” 10 yıl içinde her şey tersine dönmüş ve domatesin kolera salgınından koruyacağına dair yazılar çıkmaya başlamış. Birkaç yıl içinde domates teneke kutu ve kavanozlarda korunan ilk yiyecek olmuş.
İtalya’nın simgesi sayabileceğimiz domates Napolili çiftçiler ve ev kadınları sayesinde dünyaya yayılıyor. Sadece ağustos ayında hasat edilen domatesi kışa nasıl saklayacaklarını düşünen yoksul İtalyanlar, kurutma ve konserve yöntemini buluyor. Pizzanın da domatesli makarnanın da doğduğu yer olan Napoli’de ev kadınlarının icat ettiği domates sosu, yemek kültürünü şekillendiriyor. Napoli’de pizza değerini hiç kaybetmemiş. COVID19 karantinasından sonra paket servise izin verildiği ilk gün, 60 bin pizza sipariş edilmiş.

Pizza, Amerika’da İtalya’daki kadar kıymete biniyor. Düşünün ki, 1958’de Amerika’da haftada 100 yeni pizzacı açılıyormuş. Amerika’da domatesin dönüştüğü en önemli formlardan biri kuşkusuz ketçap ve teneke kutudaki Campbell domates çorbaları. Özellikle de Andy Warhol’un 32 kutuyu serigrafi olarak yorumlamasıyla domates çorbası bir ikon statüsüne yükseliyor.
Domatesin yükselişi, genetiği değiştirilmiş tohumlar ve seralarda yetiştirilmesiyle sekteye uğruyor. Tatsız domatesler süpermarketleri sarıyor ve artık insanları mutlu etmiyor üstelik dünyanın geleceğine zarar vermeye başlıyor. Masum domatesin saldığı sera gazı 0.4, serada yetişeninin ise dokuz kilodan fazlaya çıkıyor. Çözüm yine bizde, talep etmemekte.
Biz inkâr etmeye çalışsak da domates kararlı ve ısrarlıdır, domatesin mevsimi iki aydır. Kışın yediğimiz bütün domatesler aslında yaz domatesinin anma törenidir, taklitleri gerçekten de aslını yaşatır. Gelin biz kışın yine domatesleri hevesle beklemeye devam edelim.

DÜNYAYI DEĞİŞTİREN
ON DOMATES -
EGZOTİK BİR SÜS BİTKİSİ
NASIL KÜLTÜR TARİHİNİN
VAZGEÇİLMEZİ HALİNE GELDİ?
William Alexander
Çeviren: Eylül İdemen Doğramacı
Timaş Yayınları, 2023
304 sayfa.