Hayvanlar canımız mı eşitimiz mi?

Şila, 2.5 yaşında, yasaklı pitbull cinsine ait bir dişi köpekti. İzmir’in Seferihisar ilçesinde, yeşillik bir alanda yer alan ahşap kulübesinde yaşıyordu, kulübe demir kafesin içindeydi. Kimliği belirsiz kişi ya da kişiler yanıcı maddeyle kulübeyi ateşe verdi. Şila çığlıklar atarak, korkunç bir çaresizlikle yanarak can verdi. Mahalleli Şila’nın canhıraş haykırışlarını hayatları boyunca unutamayacaklarını söyledi, her hayvan katliamının ardından söylenen yine söylendi: “Onlar bizim canımız, kimsenin onlara böyle davranmaya hakkı yok!”
Bu cümle insanların düşünmekten itinayla kaçtığı birtakım sorulara gebedir: “Onlar bizim canımız” cümlesindeki onlar kim? Üstünlüğümüzden hiçbir şüphe duymadığımız bir ilişkilenmede canımız, malımız ve bizden ‘yetersiz’ olan mı? Eğer malımız değil, canımızsa neden demir kafeslerde, tasmalarla yaşamak zorunda? Bu sorular neden insanların gözünü yaşlarla doldurup harekete geçirmek yerine üç maymunu oynayarak hayvan sömürüsüne dayalı bir hayatı yaşamaya devam etmelerine neden oluyor?
Kimileri buna alışılmış hayatın konforu, kimileri de dayanılamayacak gerçeklik ve şiddetten kaçınma diyebilir. Oysa önde gelen hayvan hakları kuramcılarından Gary L. Francione’a göre bu, bir tür ahlaki şizofreni. ‘Radikal’ fikirleriyle diğer kuramcılardan ayrılan Francione ‘Hayvan Haklarına Giriş/Çocuğunuz mu Köpeğiniz mi?’ isimli çalışmada bu ahlaki şizofreniyle yaşamak yerine onu bütün kitabın konusu haline getirerek, çok basit bir şeyi savunuyor: Hayvanlar için tek bir temel hak vardır ve bu da mülk olmama hakkıdır.
Renan Akman ve Elçin Gen’in titiz çevirisiyle okuma fırsatı bulduğumuz çalışma boyunca Francione, hayvanları koruma kanunlarında temel alınacak kadar yaygınlaşan ‘insanca muamele’ ilkesinin pratikte hiçbir hükmünün olmadığını savunuyor. Çünkü insanca muamele ilkesi hayvanı korumaktan ziyade mal sahibinin çıkarlarını gözeterek aslında tarafını seçmiş olacak ve bu düzenlemeler hayvanlara her zaman olduğu gibi zulümden başka bir şey getirmeyecek. Oysa Francione’a göre yapılması gereken birtakım ‘prosedürlerle’ zulmü yumuşatmak ya da daha az görünür kılmak yerine sorunu kökünden çözmek ve hayvanların mal statüsüne son vermek.

Yazar Peter Singer, Tom Regan ve Carol Adams gibi kuramcıları da tartışmaya açarak ilerliyor: ‘Teşhis: Hayvanlar Hakkındaki Ahlaki Şizofrenimiz’, ‘Ahlaki Şizofrenimizin Nedeni: Mal Olarak Hayvanlar’, ‘Robotlar, Din ve Ussallık’, ‘Hayvan Hakları: Çocuğunuz mu, Köpeğiniz mi?’ gibi bölümler boyunca yalnızca kuramcıları değil; Kant, Descartes gibi felsefecilerin düşünceleri üzerinden de giden Francione, aslında pek ‘keyifli’ bir okuma deneyimi bahşetmiyor okura.
Bunun en büyük sebebi tabii ki bu çalışmanın -haliyle- hayvan sömürüsünü tüm çıplaklığıyla, kaçışsız bir şekilde teşhir etmesi. ‘Hayvan Haklarına Giriş’in kimseyi ‘kedi insanı’ ya da ‘köpek insanı’ olarak etiketleyip sevecenlikle yola devam etmek gibi bir derdi yok; Francione’a göre eğer vegan değilseniz, zulmedensiniz. Eh, zulmeden olarak devam etmek çoğu okurun hoşuna gidecek bir şey değil. Ama Francione okurunu hiçbir şekilde aşağılamıyor, sömürüsüz bir hayatı tercih edemediği için küçümsemiyor. Aksine, kendisine belki yüzlerce defa sorulanları bizim için de soruyor ve yanıtlıyor. Özellikle sondaki 20 sorunun her birinin cevabı kesin ve kaçışsız: Türcülük ırkçılık ve cinsiyetçilikle iç içe geçmişse hayvanlar, siyahlar ve kadınlara denk midir? Hayır. Hayvan sömürüsünü hayatımızdan çıkaracaksak bugüne kadar hayvanlar üzerinde test edilmiş ilaç ve tedavi yöntemlerinden vaz mı geçeceğiz? Hayır. Hayvanların öldürülmesini hukuk çerçevesinde cinayet olarak kabul edeceksek hayvanları öldüren hayvanlar için de yaptırım uygulayacak mıyız? Hayır.
Çalışmanın sonunda kitabın adındaki soruya verilen yanıt ise belli: Ne çocuğum, ne köpeğim. O, mal statüsüne son verilmiş eşitim.

HAYVAN HAKLARINA GİRİŞ -
ÇOCUĞUNUZ MU KÖPEĞİNİZ Mİ?
Gary L. Francione
Çeviren: Renan Akman, Elçin Gen
İletişim Yayınları, 2022
328 sayfa.