Hartmann ve Mengüşoğlu’nun felsefi tartışmaları

Yusuf Örnek’in tercüme edip yayına hazırladığı Nicolai Hartmann ve Takiyettin Mengüşoğlu’nun ‘Felsefi Tartışma Çevreleri: Berlin-İstanbul’ kitabı, heyecan verici ve aynı zamanda iki bakımdan önemli bir kitap. Heyecan verici olması, Mengüşoğlu’nun, Almanya’daki öğrencilik yıllarına ışık tutmasından geliyor. Yetişme yılları, bir filozofun özel hayatı gibidir, orada, filozofluğunun kişisel temellerini görmek isteriz.
Nicolai Hartmann, Takiyettin Mengüşoğlu’nun ‘Felsefi Tartışma Çevreleri: Berlin-İstanbul’, tercüme bir kitap değil, kitaptaki metinlerin tercüme edilerek ilk defa Türkçe basıldığı bir kitap. Almancası yok. Kitap, Hartmann ile Mengüşoğlu’nun, belli bir felsefi problem etrafındaki felsefi tartışma oturumlarının tutanaklarından, notlarından oluşuyor. Bu notları derleyip tercüme ederek kitap haline Yusuf Örnek getirmiş. Kitabın oluşma hikâyesi, ‘önsöz’ ve ‘giriş’ yazısında mevcut.

Örnek, giriş yazısında, Hartmann’ın felsefi düşüncesinin gelişimi üzerine çalışan bir araştırmacı için felsefi tartışma çevreleri notlarının önemli bir kaynak olduğunu belirtiyor. Bununla birlikte Hartmann üzerine çalışmayan bir okur için ya da genel felsefe okuru için bu kitabın öneminin ne olduğu konusunda da durmak gerekir. Ben bu tartışma notlarının, modern felsefenin kendisini inşa ediş biçimini anlamak bakımından önemli olduğu kanısındayım. Randall Collins, ‘Dünya Felsefe Tarihinin Oluşumu’ adlı kitabında, yaratıcılığın, kuşaklar arası, yani öğretmen ve öğrenciler arasındaki zincirler içerisinde geliştiğine dikkat çeker. Bu bir; ikincisi: Modern felsefe, kendi tabanının entelektüel kontrolünü, 1800’ün ilk yarısında, Alman üniversitesinde ele geçirir ya da oluşturur. Ana yapıtlardaki bakış tarzının öğrencilerde devam etmesini sağlamak da ana yapıtları ortaya koymak kadar önemlidir. Felsefi yaratıcılık, öğrencide seçikliğe kavuşur ve onunla devamlılık kazanır. Öğrencisi olmayan filozofun yaratıcı devamlılığından söz etmek ne ölçüde mümkün? Hartmann’ın ‘felsefi tartışma çevreleri’, Platon’un diyaloglarını çağrıştırabilir. Ama değil; Platon’un diyalogları, merkezinde Sokrates’in yer aldığı bir kurmacayı dile getirir, Hartmann’ınki gerçeklik tutanakları... Kitap, aynı zamanda Mengüşoğlu’nun felsefi tartışma oturumlarını da içeriyor.

İçerik bakımından önemi ise şurada: Tartışma oturumlarının odaklandığı problemlerden biri ‘yanılma’ üzerine. Yanılma mı yoksa yanılsama mı? Yanılma, Türkçede yaygın olarak aldanma ve hata yapma anlamına gelir. Yanılgı, içsel değil, dışsal olanın bütün unsurlarıyla ya da bu unsurların ‘niyetlerinin’ hesaba katılmaması sonucunda, onun bir çelmesi olarak ortaya çıkar. Yanılmada, bir kendini kandırma durumu söz konusu değildir. Yanılsamada içsel bir durum söz konusudur; dışsal olanı kendi tasarımımıza göre algılama durumunun sonucu. Sözgelimi ‘1. Oturum’u yöneten Behrens şu örneği veriyor: “Adamın biri çalıştığı işletmede kendini en önemli kişi addeder -‘ben olmadan diğerleri yapamaz’- ve işletmenin yöneticisi, onun bu yanılgısına göz yumar çünkü adam bu şekilde en verimli çalışandır.” Biraz ileride şunu söylüyor: “Yanılmanın hayattaki ana işlevi, (...) fiili gelişmenin bir ön tasarımı olmasıdır.” Yine, kişinin kendi yanılgılarından bahsederken ‘insanlaştırılmış tasarım’ ayrımını dile getiriyor. Ve Hartmann’ın Aristoteles’e dikkat çekerek ileri sürdüğü şu söz: “İnsan kendisiyle ilgili inandığı şeyin içine doğru büyür.”
Çok sık duymuyor muyuz, yanımızdan telefonla konuşarak geçen birinin “Bana yalan söyledin” dediğini. “Bana yalan söyledin” kavgası, yanılma/yanılsama içinden çıkma probleme dahildir. Yanılma, bizim için, bugün yoğun olarak yaşadığımız, oldukça güncel bir sorun.

Felsefi Tartışma Çevreleri: Berlin-İstanbul
Nicolai Hartmann-Takiyettin Mengüşoğlu
Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 2022
256 sayfa.