Halit Ziya’nın gözünden Almanya

Halit Ziya’nın yaşamöyküsünde seyahatler önemli bir yer tutuyor. Belki de 1885’te, 20 yaşındayken Fransızca, Almanca ve İngilizce bilen bir genç olarak Hariciye’de görev almak umuduyla İstanbul’a gelmesinin altında yatan neden de bu tutkuydu. Biyografisinde rastladığımız ilk yurtdışı seyahati 1889’da amcasıyla çıktığı iki aylık Avrupa gezisi. İttihat ve Terakki’nin görevlendirmesiyle 1913’te Paris’e ve Bükreş’e, 1914’te tedavi için Almanya’ya gitmiş. Birinci Dünya Savaşı sırasında, 1915’te Almanya’da bulunan Halit Ziya, seyahat notlarını ‘Almanya Mektupları’ (Tanin, 6 Ağustos 1915-3 Haziran 1916) ve ‘Alman Hayatı’ (Tanin, 18 Şubat 1917-Temmuz 1916) başlıkları altında yayımlatmış. Yayımlanmış kitapları arasında bir de 1914’te basılan ‘Alman Edebiyatı Tarihi’ var.
Halit Ziya’nın 1915’te Peşte, Viyana, Münih, Nürnberg, Leipzig, Berlin, Hamburg, Hannover, Frankfurt, Heidelberg, Bremen gibi kentlerde 84 gün süren yolculuğu sırasında yazdığı ve Tanin gazetesinde 59 sayı boyunca yayımlanan mektuplar şimdi 478 sayfalık kalın bir ciltle kitaplaştı.
Özgür İldeş’in çeviri yazısıyla ilk kez kitap halinde yayımlanan ‘Almanya Mektupları’nın girişinde 25 sayfalık, ‘Almanya’dan Mektup Var!’ başlıklı kapsamlı bir önsöz bulunuyor. İldeş, Halit Ziya’nın mektuplarla seyahatini anlatmasını ‘seyahat-mektup’ adlı bir biçim olarak değerlendiriyor.
Türkçede seyahatnamelerin tarihi 14’üncü yüzyıla kadar gitse de yoğun olarak 19’uncu yüzyıldan itibaren yazıldıklarını görüyoruz. Baki Asiltürk, bu gelişmeyi Tanzimat Fermanı’ndan sonra Osmanlı aydınlarının Batı medeniyetini yakından tanıma isteğinin artmasına bağlar. Daha önceleri Osmanlı vatandaşları pek seyahat etmezmiş.
Öncelikle Fransa’ya, ardından İngiltere’ye seyahat etmiş yazarlarımız. Almanya’ya ilgi ise müttefik olmamızla başlamış. Halit Ziya’nın Almanya gezisi de tam bu tarihlere rastlıyor. Savaş ortamında olunmasına rağmen seyahat rahatlığı, gittiği yerlerde savaşın etkisinin hiç görülmemesi ise ilginç. Halit Ziya sadece Türk olduğunu öğrenince kendisine samimi ilgi gösterip, müttefikiz diye sohbet açıldığında savaştan söz ediyor, o da çok kısa.
Almanya’ya trenle seyahat eden Halit Ziya, hem Almanya’da yaşadıklarını hem de konaklamak zorunda kaldığı Sofya, Bükreş, Budapeşte, Viyana gibi şehirleri anlatıyor. Almanya’ya farklı bir yoldan nehirden gemiyle giren Halit Ziya’ya “Yediğin içtiğin senin olsun, gördüklerini anlat” demişler. Yeme içme konuları hariç gözüne ne takılıyorsa her şeyi romancı bakışıyla ayrıntılara girerek ve hayranlıkla anlatıyor. Binalar, caddeler, sokaklar, müzeler, parklar, bahçeler ilk dikkatini çekenler. Kültürel faaliyetler, gidilen ve gidilemeyen konserler, tiyatro ve opera gösterilerini de anlatıyor. Lokantaları, birahaneleri, diğer yeme içme yerlerini hem yapı, hem işleyiş açısından ayrıntılı olarak ve iyi yanları görerek anlatırken yenen ve içene neredeyse pek değinmiyor.
Mektuplarda yazarın dili ve yazım biçimi korunmuş, Halit Ziya anlatımını ne kadar sadeleştirdiğini söylese de kolay okunan metinler değil ama sayfalar ilerledikçe arkadaki sözlüğün de yardımıyla yazarın üslubuna alışıp anlattıklarına yoğunlaşıyorsunuz. Gezilen yerlerin o zamanki fotoğraflarının metne eklenmesi iyi olmuş, anlatılanlar görsel olarak da canlanıyor.
‘Almanya Mektupları’ndan, yazarın Osmanlı’nın gelişip değişmesi için hedef olarak Batılılaşmayı seçmesi, örnek olarak da Batı’nın uygarlıkta en önde olan ve gelişmiş ülkesini, Almanya’yı örnek almamız gerekir mesajı çıkıyor. Batılılaşma özlemini bir yana koyarsak ‘Almanya Mektupları’ 1900’lü yılların Almanya’sını edebi dille izlediğimiz iyi anlatılmış bir belgesel gibi zevkle ve öğrenerek okunuyor.

ALMANYA MEKTUPLARI�

Halit Ziya Uşaklıgil
Hazırlayan: Özgür İldeş
Yapı Kredi Yayınları, 2021
480 sayfa, 38 TL.