Fahrelnissa Zeid; büyük sanatçı, çok renkli kişilik

Biyografisi şöyle başlıyor; “Kabaağaçlı Şakir Paşa’nın kızı, Sadrazam Cevat Paşa’nın yeğeni, ressam Aliye Berger’in ve yazar Cevat Şakir Kabaağaçlı, namı diğer Halikarnas Balıkçısı’nın kız kardeşi olan Fahrelnissa Zeid”. Büyük bir sanatçı, çok farklı bir kişi olduğunu biliyorsanız bu aile bağı yoluyla tanımlama haksızlık gibi görünecektir. Üstelik eksiktir de. Yeğeni seramik sanatçısı Füreya Koral, oğlu ressam Nejad Devrim, kızı tiyatrocu Şirin Devrim benim hemen aklıma gelenler...
Şakir Paşa ailesi, diğer birçok ferdiyle Osmanlı’nın son dönemine, Cumhuriyet’in kuruluşuna siyasi ve kültürel alanlarda önemli katkılarda bulunmuş büyük bir aile. Çok değerli isimler yetiştirmiş. Ama Fahrelnissa Zeid aile bağları bilinmese de yaşamöyküsü merak edilecek çok önemli ve renkli bir kişi.
Zeid, 7 Ocak 1901’de İstanbul’da Büyükada’da doğmuş, 1991’de Amman’da vefat etmiş. 20. yüzyıl boyunca dünyada gerçekleşen birçok olaya şahit olmuş; İstanbul, Londra, Paris ve Amman’da yaşamış, siyaset ve sanat dünyasının önemli adlarıyla dostluk kurmuş bir prenses. Köşklerde, saraylarda geçen çok renkli bir hayat yaşamış.
Fahrelnissa Zeid’in 90 yıllık uzun ve yoğun yaşamı, sanatının öyküsü ölümünün ardından da kitaplara, sergilere konu olmaya devam ediyor. Zeid’le ilgili en yeni çalışma eleştirmen ve küratör Necmi Sönmez’in ‘Fahrelnissa Zeid Sözlüğü’. Sönmez, Zeid’in sanatını ve yaşamını maddeler halinde, alfabetik dizilimde ele alıyor. Belge niteliğindeki fotoğraflar ve eserlerinden örneklerle boyut kazanan çalışma Zeid’i tüm özellikleriyle tanımamızı sağlıyor.

‘Sözlük’ düzeni, alfabetik sıralama bir yaşamöyküsünü okumakta ilk bakışta biraz garip gibi görünse de kitabı okuyup bitirdiğinizde bu büyük sanatçının ve çok renkli kişinin yaşamını ve sanatını enine boyuna, tüm ayrıntılarıyla öğrendiğinizi fark ediyorsunuz. Çünkü Necmi Sönmez sözlüklerin gerektirdiği alfabetik düzene uymuş ama biyografinin gerektirdiği kronolojiyi izlememizi sağlayacak bir düzen de sağlamış. Anlatımı da rahat ve akıcı. Sözlüklerin kuruluğuna düşmeden iyi bir biyografi kurmayı başarmış. Birincil kaynaklara ulaşmış, yeni belgeleri gün yüzüne çıkarmış, geniş bir araştırma yaparak çalışmasını oluşturmuş.
Sözlüğün ikinci maddesi ‘Ailesi’. Bu madde ve alt maddeleriyle Fahrelnissa’nın biyografisinin hemen başında adları verilen aile fertlerinin biyografilerini öğreniyoruz ve ailesiyle ilişkilerinin yaşamını nasıl belirlediği de ortaya çıkıyor. Örneğin, Halikarnas Balıkçısı diye tanıdığımız ağabeyi Cevat Şakir Kabaağaçlı yeteneğini keşfedip küçük yaşta Fahrelnissa’yı resme özendirmiş. 1919’da İnas Sanayi-i Nefise Mektebi’nin ilk öğrencilerinden olmuş, sanat eğitimi almış. O yıllarda yazar ve çevirmen İzzet Melih Devrim’le evlenmiş. 1928’de Paris’te Ranson Akademisi Stalbach Atölyesi’nde sanat anlayışını pekiştirmiş. Bununla yetinmemiş İstanbul’a dönüşünde Namık İsmail atölyesine devam etmiş. Diğer yanda ise Avrupa seyahatleri, çocukların doğumu, evlilikte yaşanan fırtınalar ve ilk eşten boşanma var.
Fahrelnissa’nın Mekke Şerifi’nin oğlu Emir Zeid El-Hüseyin’le evliliği, Zeid soyadını ve prenses unvanını alması yaşamına birçok olumlu ve olumsuz etki katmış. Emir’in diplomatik görevleri nedeniyle sürdürmeleri gereken hayatla sanat üretimi kuşkusuz çelişiyordu. Fahrelnissa’nın sanat üretiminin ‘sosyetik’ bir kadının hevesi olarak algılanmasının eserlerine gerçek değerini kazandırmasını ve ressam olarak önemsenmesini geciktirdiğini anlıyoruz. Sönmez, yaşamını etkileyen büyük trajedilerin Fahrelnissa’nın sanat anlayışını nasıl etkilediğini de ayrıntılı olarak anlatıyor.
‘Fahrelnissa Zeid Sözlüğü’, hem büyük bir sanatçıyı tanımak, yaşamöyküsünün ayrıntılarını öğrenmek açısından başarılı bir biyografi, hem de Fahrelnissa Zeid’le ilgili konularda bakılacak bir başucu kitabı; bu niteliğiyle kalıcı ve değerli bir çalışma.

Fahrelnissa Zeid Sözlüğü
Necmi Sönmez
Doğan Kitap, 2020
164 sayfa, 69 TL.