Eleştirinin kurmacası

“Pek çok bilimsel buluşun gerçekleşmesinin sebebi -Christophe Colomb’u düşünmek kâfi- faillerinin yönü şaşırması ve böylece başlangıçta niyetlenmese de yeni bir yol keşfetmiş olmasıdır, öyle ki eğer başta yanılmasaydı kuşkusuz ne yolu açma düşüncesi gelecekti aklına, ne de buna fırsat bulacaktı.”
Yukarıda okuduğunuz cümle Pierre Bayard’ın kitabı ‘Peki, Ya Eserler Yazar Değiştirseydi?’nin önsözünden ve elimizdeki kitap bir edebiyat eleştirisi. Ünlü edebiyat eleştirmeni Bayard’ın bu saptamasını bir edebiyat eleştirisi kitabında okumak garip karşılanabilir ama bağlamları farklı olsa da, kitabın isminden de anlaşılacağı üzere farklı bir okuma gerçekleştiriyor yazar ve bilinçli bir şekilde artık kültleşmiş eserlerin rotalarıyla, kaptanlarıyla, tayfalarıyla oynuyor. Maksat, Colomb benzeri bir keşifle bugünün okurunu karşılaştırmak. Terse ya da alışıldık olmayana doğru bilerek yol almak. Fikir ilkin garip gelebilir kulaklara ama Bayard bunu ustalıkla kotarıyor. Kitabıyla yaptığı tam olarak eleştirinin kurmacası ve bunu ilk kez yapmıyor Bayard. Çekinmeden yoğurt yiyiş şeklinin bu olduğunu söyleyebiliriz ünlü eleştirmenin.
Has edebiyatın sıkı takipçileri Bayard’ın 2015’te Türkçede yayımlanmış kitabı ‘Okumadığımız Kitaplar Hakkında Nasıl Konuşuruz?’u mutlaka hatırlayacaktır. Bu kitabında da Bayard, tıpkı yeni yayımlanan kitabında yaptığı gibi aslında olmayan bir mesele üzerinden yeni kavramlar inşa ediyordu. “Okuma aslında birbirinden çok farklı uygulamaları kapsadığından, bir kitabı okuduğunuzu iddia ederken, okumadan tam olarak ne anladığınızın üstünde durmanız önemlidir,” diyordu örnekse. Amacını ise “Okunan kitap kavramını bulanıklaştırmak” olarak açıklıyordu yazar. Bu ‘bulanıklaştırma’ meselesinin kendisinde önemli bir yer kapladığını yeni kitabında da görüyoruz çünkü hız kesmeden eylemlerine devam ediyor.
Genel çerçevesiyle şunu öne sürüyor edebiyat profesörü ve denemeci Pierre Bayard: Eserlerin müelliflerini değiştirmek ve onları başka bir bakış açısıyla incelemeye çalışmak hem algımızı zenginleştiren hem de bizi daha çok hayal kurmaya teşvik eden bir yöntem. Tam da bu noktadan yola çıkarak şu cümleyi tüm gerçekliğiyle kurabiliyor: Kaleme alındığı günden beri Albert Camus’nün diye bildiğimiz “Yabancı, Kafka’nın külliyatı içinde sanki diğerleriyle aynı statüye sahip olmayacak kadar atipik bir romanmış, bu nedenle de bağımsız bir şekilde muamele edilmeyi gerektiriyormuş gibi uzun bir süre ayrı tutuldu.”
Üslubu böyle Bayard’ın. Kurduğu, inşa ettiği dünyanın okuyanda bıyık altı gülümseme yaratması umurunda değil. Tüm ciddiyetiyle ele aldığı meselesinin üzerine gidiyor. ‘Odysseia’nın bir kadın tarafından kaleme alınma fikrinin nasıllığı üzerine düşündüğü denemesinde ve diğerlerinde olduğu gibi. Sadece edebiyatla da sınırlamıyor kendini üstelik. ‘Potemkin Zırhlısı’nın Hitchcock tarafından çekildiğini düşlerken örnekse son derece oturaklı bir deneme yazarının üslubuyla karşı karşıyayız. Bayard’ın esprisi, ironisi kitaba ismini veren fikrinde. Geri kalanında ceketi ilikli bir eleştirel kurmaca dünyasının içindeyiz.
‘Peki, Ya Eserler Yazar Değiştirseydi?’... Yazarın sorusuna soruyla karşılık verelim: Peki, ya böyle bir kitap yazılmasaydı?
Emin olun farkında bile olmazdık Bayard’ın sorusunun ve ortaya attığı fikrin ama yokluğunu çekerdik. Bazen canınız bir şey yemek ister ama ne olduğunu bilmezsiniz; onun gibi bir his. Bayard, eserleri okumada ortaya attığı bu alışılmadık açıyla kendimizi ve okuduklarımızı yeniden keşfetme imkânı tanıyor.
Belki de post-truth çağında yeni eleştirinin temellerini atıyor.

PEKİ, YA ESERLER YAZAR�

DEĞİŞTİRSEYDİ?
Pierre Bayard
Çeviren: Murat Erşen
Everest Yayınları, 2022
154 sayfa.