Ege ve Akdeniz kıyılarının hafızası

“1926’da, İrlanda kökenli bir ailenin oğlu olarak New York’ta doğdu. Babası mezarcı, annesi temizlikçiydi. 17’sinde liseyi bırakıp II. Dünya Savaşı’na katıldı. (...) İstanbul’a ilk defa 1960 yılında Robert Kolej’de fizik öğretmenliği yapmak üzere geldi. Boğaziçi Üniversitesi’nin kuruluş sürecine tanıklık etti. 1980’lerde dünyanın farklı kentlerinde yaşadıktan sonra 1993’te eşi ve üç çocuğuyla birlikte temelli İstanbul’a döndü ve bir daha hiç ayrılmadı.”
Elbette bu paragraf, 2017 yılında, 91 yaşında İstanbul’da hayatını kaybeden John Freely’i anlatmak için yeterli değil. Ama bir başlangıç. Fizik dersi veren ama gezi ve tarih ağırlıklı 50’yi aşkın kitap yazan bu enteresan adam, aynı zamanda modern bir Evliya Çelebi’ydi.
John Freely’nin ‘Türkiye’nin Batı Kıyıları - Ege ve Akdeniz Kıyılarında Yolculuk’ adlı kitabına bu bilgiler ışığında bakmak aydınlatıcı oluyor.
Zamanında pek çok turist, Türkiye’nin batı kıyılarını, haritalarla da desteklenen bu nitelikli rehber kitapla gezmiş.
Zihnimde ilk, ‘1988 yılında yayımlanmış bir gezi rehberi ne kadar güncel olabilir?’ sorusu beliriyor. İşte burada ilk önce Freely’nin, tarih ve mitolojiyi harmanlayan ‘zamansız’ üslubu devreye giriyor. Bu arada bazı maddi veriler de editör dipnotlarıyla güncelleniyor. Ardından şaşırmalar başlıyor.. Kendimi sık sık ‘Vay canına! Eskiden öyle miymiş?’ derken, kimi zaman da çok sevdiğim batı kıyılarının hiç bilmediğim halini özlerken buluyorum... Freely, bol tarihsel bilgiyi gününün gözlemleriyle harmanlarken, pek duygu karıştırmadığı objektif bir dil kullansa da, gözlerimin nemlendiği bile oluyor...

John Freely, Türkiye’nin batı kıyılarını ilk, eşi ve üç çocuğuyla birlikte 1961’de görmüş; İstanbul’da bindikleri vapurdan Antalya’da inmişler. Ardından gemilerle, eski ahşap balıkçı tekneleriyle, yolcu otobüsleri ve dolmuşlarla, eşi Dolores’in kullandığı ikinci el otomobilleriyle çeyrek asra yayılan yolculuklar yapmışlar. Kitapta da sık sık dönemler arasında geçişler var... Freely, hem bölgenin tarihini çağ çağ, katman katman yazıyor, hem de 60’lardan 80’lere, bölgelerdeki değişimi anlatıyor. Kitaptaki yolculuk da Çanakkale’den, Homeros’un ‘İlyada’sının rehberliğinde gezilen Troya Ovası’ndan başlayıp ‘Doğu’nun Güzel Tacı’ Antakya’da sona eriyor.

Patara’dan Ksanthos’a, Hierapolis’ten Bergama’ya pek çok antik kent gezisi var kitapta... Bugün bile çok az kişinin Euromos Antik Kenti’ni bildiğini, efsanevi güzellikteki zeytin ağaçlarının altında Freely gibi oturmadığını düşündüm kitabı okurken.
Freely, Pergamon’u bir başka seviyor, Aphrodisias’a hayranlığını saklamıyor.
Kitapta insan anlatımı, otel ya da restoranlara göndermeler yok denecek kadar az. Genellikle de keçi peyniri-ekmek, çay ya da şarapla geçen öğünlerinden bahsediyor. Zaten belli ki insanlarla konuşmayı pek seviyor. Pek çok köy evinde kalıyorlar; bir kısmı antik kent kalıntılarıyla inşa edilmiş köy evleri... Yazarın böyle evlerle ilgili olarak yazdığı “Şimdi, geçmişin kalıntılarından inşa edilmişti” ifadesi pek hoşuma gidiyor.
Anılan birkaç otelin bugün hâlâ olması beni şaşırtıp gülümsetiyor.
Kitap yazıldığı dönemde Çeşme, sakin bir kıyı kasabası; Kuşadası eski ve sessiz bir balıkçı köyünden bir turistik merkeze yeni dönüşmüş. Çok sevdikleri dostları Cevat Şakir Kabaağaç’ın Bodrum’u da keza öyle, kalabalık değil...
Freely ailesi, Ayvacık yolunda bir deve kervanına katılıyor; Yörük panayırından izlenimleri muazzam. Bugün bunu görebilmek mümkün mü bilmem...
Ne ilginçtir ki, ‘Türkiye’nin Batı Kıyıları’nda bugünün tuvalinden biraz boya kaldırıp Türkiye’nin bir dönemine bakıyorum sanki... Ve merhum yazarın yakın dostu ressam Ömer Uluç’un “John, sen İstanbul’un hafızasısın’’ deyişini anıyorum; John Freely bugün de hafıza olmayı sürdürüyor.

TÜRKİYE’NİN BATI KIYILARI-
EGE VE AKDENİZ KIYILARINA YOLCULUK
John Freely
Çeviren: Lale Akalın
Doğan Kitap, 2020
408 sayfa, 55 TL.