Ebedi şimdinin insanı: Etel Adnan

Annesi Rum, babası Arap bir kız çocuğu düşünün. Osmanlı’dan ayrılmış Lübnan’da Fransız okulunda eğitim görsün. Geçmiş ile gelecek arasında, dillerin ve kültürlerin arasında gidip gelsin. Buna rağmen Arapça bilmesin. Fransızca ve İngilizceyi şiir yazacak derecede iyi bilsin. Sanat tutkusu çok erken yaşlarda uyansın.
En eski hatırası olarak ‘kurumuş bir çeşme’yi hatırlayan, farklı dinlerin ve mezheplerin kesiştiği yerde büyüyen Etel Adnan kültürel ve tarihsel karmaşa içinde bocalayıp duracaktır. Onun sanatını özgün ve farklı kılan taraf ise her biri birbirinden belirleyici etkilerden sıyrılıp kendi kişiliğini bulmuş olmasıdır.
Nasıl mümkün olabilir bu? Sanatçıyı din, dil, kültür basıncından çıkarıp kendisi yapacak yol nerededir? Üstelik, ana-baba dili dışında, bir tür icat edilmiş yeni dil olan Fransızca içinde ‘doğup büyüyen özne’ nasıl kendisi olacaktır? Daha başlangıçta “hayatımın amacının şiir olduğuna artık kendimi inandırmıştım” diyen bir kişilik, şiir gibi dile bağlı bir sanatın çemberini nasıl kıracaktır? Yetmedi, işin içine İngilizce gibi etkin bir dil girince üstelik? ‘Fransa’yı dünyanın merkezi olarak düşünmek üzere eğitilmiş bir çocuk’ için gerçekten mümkün müdür bu? Cevabı, yine Etel Adnan verecektir. ‘Dünyanın, XX. yüzyılın başından beri savaşın bir örüp bir söktüğü’ Lübnan’dan çıkan şair, ressam; hayatın önüne serdiği fırsatları eleştirel aklı ile yoğuracak, ‘önce evlerde başlayan dillerin’ arasından sıyrılıp asıl çıkışını dil dışında başka bir dil olan resimde keşfedecektir. Bilmediği, ama, baba dili olan Arapça ile ‘çizilecek’ bir dildir bu.
“Fransızca yazmak zorunda değildim, Arapça çizecektim” diyen Etel Adnan, 1960’lardan itibaren soyut resme yönelecektir. Şiirsel anlamla eşdeğerdir artık soyut sanat onun için. “Artık dilin damgaladığı bir kültüre ait olmaya ihtiyacım yoktu” diye düşünecektir. Bu poetik ayrışmacı buluş, sadece ona özgü değildir. ‘Fransız kültürünün egemenliği altında büyümüş olan en iyi sanatçılar dil sorununu resim ile çözmüşlerdir.’ Dili kullanmak ile yaşamak arasındaki ayrımdır bu. Modern Arap şairlerinin şiirlerini bir tür doğaçlama yoluyla resme dönüştüren Adnan, böylece dipteki ‘Arapça maya’yı da günceller. ‘Arapların kültürel kaderiyle dolambaçlı’ da olsa bütünleşmektir bu.
Şairi, ‘insan doğasının en saf hali’, ve onu köklerini ta dilin içine uzatmış, dilin de ötesine geçen’ varlık olarak niteleyen Etel Adnan, Serhan Ada’nın hazırladığı metinler boyunca, ‘ebedi şimdinin insanı’ bir kişiliğinin ayrıntılarını serer okurun önüne. Birbirinden değerli ve özgün yorumlarla bezenmiş sekiz metin boyunca, ’ailenin dışına taşma’yı başarmış bir sanatçı tipolojisi ile buluşuruz. Sadece bir şair değil; eleştirmen, aktivist, ressam, kadın hakları savunucusu ama mutlak işleyen eleştirel bir akılla baş başa kalırız. “Bu yüzyıl bize yalnız kalmayı, tüm bağları koparmayı, asla arkaya bakmamayı ama keşfetmeyi fazlasıyla öğretti; ben de böyle yaptım” diyen bir zihni tanımak için, özenli, güzel bir fırsat Etel Adnan kitabı.

ETEL ADNAN�

Kolektif
Hazırlayan: Serhan Ada
Everest Yayınları, 2021
400 sayfa, 100 TL.