Dört köşeli ateş ya da elbirliği ile yıkım...

Yassıada yargılamaları sırasında Celal Bayar’ın söylediği bir söz İttihatçılığın ruhunu yansıtması bakımından çarpıcıdır: “Ben İttihat ve Terakki Üniversitesi’nde okudum... Ben önce İttihatçıyım. Hâlâ da İttihatçıyım. Her şey ondan sonra gelir...” Her şey benden sonra gelir zihniyetinin izleri bir şekilde bugün de içimizde yaşamaktadır ve gücü eline geçirdiği ilk anda ‘ben, ben’ diye hayata hükmetmeye çalışır. Bunu yaparken de bir kutsal kahramanlık miti oluşturmaktan geri durmaz.
Feroz Ahmad, önceki çalışması ‘İttihat ve Terakki, 1908-1914’ adlı kitabının devamı saydığı ‘Jön Türkler, Osmanlı İmparatorluğu’nu Kurtarma Mücadelesi 1914-1918’de, İttihatçıların hükümet etme ve benmerkezci güç kullanma süreçlerini anlatıyor. Bu dört yıllık süre, Mondros Ateşkes Antlaşması ile iflas edip biterken dört bir yandan ateş almış bir Anadolu kıtasını da geride bırakıyor. Kendi içlerinde başta Enver, Cemal ve Talat olmak üzere üç köşeye sahip İttihatçılar; bir yandan İngiltere, Fransa ve Rusya ile savaşmaktan kaçınarak bir çıkış yolu da arıyorlar. Kurtuluşu Almanya’nın ikbaline bağlayanların zikzaklarıyla dolu bu parti, dış ilişkilerde kendince bir diplomasi yürütmeye çalışsa da ağır ekonomik koşullar altında çırpınıp duruyor hep. Deniz kuvvetleri İngiliz, kara gücü Alman nüfuzu tarafından yönlendirilen bir orduyla savaşa girmeye çalışmak da başlı başına bir trajedidir. Kaldı ki maliye mekanizması da Fransa’nın kararlarına bağlı olunca tablo iyiden kararır bu dönemde.

Vatanseverlik bir temel ilke olarak kabul edilebilir ancak, ‘ne bir örgütlü işçi hareketi, ne siyasi bir muhalefet ne de yüksek idealleri ve barış fikrini temsil eden herhangi bir kuruluşun’ olduğu, basının kontrol altında tutulduğu, uzun süren savaşlardan dolayı çökmüş bir halk adına yönetimde bulunmak sorumluluğu fazlaca ‘benmerkezci’dir. Nitekim, Sarıkamış faciası sonrası hiçbir şey olmamış gibi İstanbul’a dönen Enver Paşa’nın pervasız yüzüne sinmiştir bu karakter.
Kapitülasyonları kaldırmak gibi cesurca adımlar atsa bile kitlesel coşkuyu toplumsal akıldan önde tutan İttihatçılar, Almanların komuta ettiği Çanakkale Savaşı sonrası, İstanbul’un fethinin 462’nci yıldönümünü kutlamaktan da geri kalmazlar. Bir oldubitti ile çok az kişinin bildiği gizli ve zoraki bir anlaşmayla Almanya’nın yanında savaşa sokulan ülkede, ekonomik zorluklar sürerken ve neredeyse her şey Almanya’dan gelecek altınlara bağlıyken, yolsuzluklar da önlenemez. Ordu Pazarı kuran ve başına kayınbiraderini getiren Enver Paşa’nın tercihinde açığa çıkar adam kayırmacılık. Feroz Ahmad, Osmanlı’yı kurtarma çabalarını ulaşabildiği kaynaklar boyunca detaylandırır. Neredeyse her çözüm, ateşi daha da büyütür. Çünkü çağ, zaman, rakipler acımasızdır. İttihatçılar ise iyi niyetli ama çok parçalı beceriksizler toplamıdır.
Dört yıl boyunca olup bitenlerin içine daldıkça yüreği sıkışır okurun. Var olmak isterken adım adım yok olan bir imparatorluğun siyaseten ve ekonomik olarak bir iktidar eliyle eritilişine şahitlik eder. Osmanlı’nın kendi açısından zamansız şekilde girdiği Birinci Dünya Savaşı, Almanya ve Avusturya’nın stratejik ihtiyaçlarının da bir dayatmasıdır ve ‘İstanbul, Berlin’den idare edilen devasa bir savaş makinesi dişlisi’ konumuna itilmiştir. Para lazımdır. İngiliz, Fransız ve Rus tarafı acımasızdır. İttihatçılık işin içinden çıkmak için yetersiz kalır. Krizler, hizipçilik sebebiyle yönetilemez. Osmanlı kurtarılmak istenirken ateş büyür ve devlet elbirliğiyle yıkılır.

JÖN TÜRKLER
OSMANLI İMPARATORLUĞU’NU
KURTARMA MÜCADELESİ 1914-1918
Feroz Ahmad
Çeviren: Tansel Demirel
İş Kültür Yayınları, 2020
312 sayfa, 28 TL.