Dikenlerle dolu bir yerden gelen ‘mübarek’: Spinoza

Frédéric Lenoir, bizi kendi yaşamımıza değiştirmeye zorlayan bir Spinoza etkisinden söz ediyor... Goethe’nin anılarına başvuruyor: “İhtiraslarımı yatıştırıyordu, her şeyi yatıştıran bir sükûnet, benim her şeyi yerinden oynatan coşkumla tezat oluşturuyordu.” Kendimizle çatışmadan/hesaplaşmadan Spinoza’yı anlamamız mümkün değildir. Bu durum da Spinoza’nın savaştığı hurafenin nasıl da içkinleşerek devam eden bir şey olduğunu gösterir.
Her şeyi sıkı bir nedensellikle Tanrı’dan yola çıkarak açıklaması, birçok Spinoza okurunu şaşkınlığa uğratır. Yine de Spinoza konusunda bir netliğe varılmış değildir; bugün bile birçok Spinoza okuru, onun Tanrı hakkında söylediklerini göz ardı ederek okur; Tanrı hakkında konuşmuyormuş gibi, sadece doğa hakkında konuşuyormuş gibi...

Bir yazar veya filozof için belki onun bir biyografisini okumak yeterli görülebilir. Ama sevdiğiniz ya da önemli gördüğünüz bir şair veya filozof ise söz konusu olan, onun hakkında yazılmış başka biyografileri de okumak istersiniz. Spinoza’nın hayatıyla ilgili bir dönem ne bulduysam okumuştum. Steven Nadler’in ‘Spinoza: Bir Yaşam’ı halen en son yazılmış en iyi biyografidir. Frédéric Lenoir’ın ‘Spinoza Mucizesi’ni okurken fark ettim; her bir yeni biyografi kitabında, daha önce gözden kaçırdığımız yeni şeyler öne çıkıyor. Sözgelimi... Spinoza’nın dedesinin soyadı, ‘Espinhosaé’, ‘dikenlerle dolu bir yerden gelen’ anlamına geliyormuş. Spinoza’nın önadı Baruch ise İbranicede ‘mübarek’ demek. Aforoz edilmeden önce, Spinoza’ya yönelik bir bıçaklama girişiminde bulunulduğunu gözden kaçırmışım. Şunu da gözden kaçırmışım: Aforoz edildikten sonra evden ayrılırken, birkaç kişisel eşyasının dışında, -ki Lenoir, bu kişisel eşyalar içinde 14 kitap olduğunu belirtiyor- kardeşlerinden bir ricada bulunmuş: “Üzerinde doğduğu, anne-babasına ait cibinlikli yatağı beraberinde götürmek.”

Şu da bana şimdi ilginç geldi: Ölümünden sonra eşyaları açık artırmayla satışa çıkarılır. Noterin ayrıntılı envanterine göre, kütüphanesinde 159 kitap varmış. Bunların çok azı felsefe kitabı, çoğu tarih ve edebiyat ve özellikle şiir kitapları. 1900 yılında Hollandalı bir işadamı, bu envantere dayanarak, Spinoza’nın kütüphanesini yeniden oluşturur ve Spinoza’nın yaşadığı evde açılan Spinozahuis Müzesi’ne teslim eder. 1942 yılında Naziler, bu kütüphaneye el koyarak Almanya’ya taşımışlar; “Goethe gibi bir devi etkileyecek dehaya sahip olduğu” için. Birleşik Eyaletler Yahudi cemaatinde aforoz edilmek, sadece düşünsel değil, fiili, sosyal bir bağ koparmadır. Cemaatten atılıyorsunuz ve cemaatten herhangi bir kişiyle dahi ilişki kurmanız yasaklanıyor, kardeşiniz veya anneniz olsa dahi.

Lenoir’ın ‘Spinoza Mucizesi’ kitabının önemi şuradadır: Lenoir, Spinoza’nın düşüncesini biyografisiyle paralel analiz ediyor. Hem felsefesine hem de yaşamına odaklanıyoruz. Daha önemlisi Lenoir, Spinoza’nın Yahudilik içinde açtığı dinsel sorunları da -Yahudiliğin hakikatini Yeni Ahit’e tabi kılması meselesi-, bugün gelinen düşünce düzeyinden yorumluyor; sözgelimi Levinas’ın düşüncelerini de bu bağlam içinde tartışıyor. Ve nihayet, Spinoza’nın Lenoir konumundaki bir yazar tarafından konu edinilmesi, Spinoza’ya olan ilginin, fraksiyonel bir çerçeveden çıkarak artık kitleselleşmeye başladığını gösteriyor.
Aslında Spinoza’yla ilgili üç güzel haber birlikte geldi. Biri bahsettiğimiz ‘Spinoza Mucizesi’. Yapı Kredi Yayınları’nın çıkardığı Cogito dergisi de yeni sayısını Spinoza’ya ayırdı: ‘Spinoza: Taze Bir Nefes’. Ve Çetin Balanuye’nin Ayrıntı Yayınları’ndan çıkan çalışması ‘Naturans/Yeni Bir Ontolojiye Doğru’. Bununla birlikte, Spinoza’nın hayatından haberdar olmamızı sağlayan temel kitaplar hâlâ çevrilmiş değil; Jean-Maximilien Lucas’ın ‘Benoit de Spinoza’nın Hayatı ve Zihniyeti’, Jean Colerus’un ‘Spinoza’nın Hayatı’ kitapları mesela...

Spinoza Mucizesi
Frédéric Lenoir
Çeviren: Aslı Sümer
İş Kültür Yayınları, 2020
160 sayfa, 18 TL.