‘Çelik Pire’ye nal çakan Ruslar

Rus öykü, roman ve oyun yazarı Nikolay Semyonoviç Leskov 16 Şubat 1831 yılında Oryol’da dünyaya geldi. Soylu bir aileden olan annesi ve rahip babası ile birlikte çocukluğunu Rus köylüleri arasında geçirdi. 1857 yılında arazi toplulaştırma şirketinde işe başladı. İşi nedeniyle üç yıl boyunca Rusya’nın her köşesini gezen Leskov, ileride yapıtlarına kaynaklık edecek, karakterleri, hikâyeleri, folkları, masalları, efsaneleri, şarkı sözleri ve atasözlerini büyük bir titizlikle topladı. Hikâyelerinde Çar’dan çingeneye, aydınlardan askerlere, köylülerden kentlilere, tüccarlardan nihilistlere, rahiplerden işçilere her sınıftan insana yer veren Leskov’un ilk kurgularından itibaren dili, masalın ruhuyla derin bir akrabalık gösterdi. Çehov’un ‘önemliydi’ olarak nitelendirdiği Leskov için, Tolstoy da “O, ekonomik ilerlemenin yetersizliğine işaret eden ilk yazardır… Dostoyevski’nin bu kadar çok okunması gariptir... Buna karşılık, Leskov’un okunmamasını bir türlü anlamıyorum. Leskov, hakikate sadık bir yazar” diyerek Dostoyevski hakkındaki fikrini de beyan etmişti. O, hiçbir zaman 19. yüzyılın büyük yazarlarının yer aldığı grubun seçkin bir üyesi olamadı. Çağının önemli türü romanın yerine hikâye ve uzun hikâye yazmayı tercih etti. Eleştirmenlerin görmezden geldiği Leskov, diğerleri gibi hüzünlü, romantik ve varoluşçu yaklaşımın çok uzağında Rus toplumunun gerçek bir panoramasını ortaya koydu. Nikolay Semyonoviç Leskov, eserlerini genellikle bir anonim anlatıcının ana karakterle karşılaştığı, daha sonra hikâyeyi karakterin anlattığı ‘skaz’ (anlatıcı) tekniğiyle kaleme aldı.

‘SOLAK’ VE ‘ÇELİK PİRE’
Nikolay Leskov’un 11 hikâyesinin yer aldığı ‘Çelik Pire’ başyapıtlarından ‘Solak-Tulalı Şaşı Gözlü Solak ile Çelik Pirenin Masalı’ ile açılıyor. ‘Solak’, mekanik ve dans eden bir pire yaratmış İngiliz Silah ustaları üzerinden Rusların teknik ve sanatsal yüce ustalık arzusunun tuhaf bir hikâyesidir. Çar’ın isteğiyle özel bir mikroskopla görülen çelik pireden daha iyi bir alet yapması istenen tüfek ustaları günlerce uğraşarak pireye nal çakmayı başarmışlardır. “Halkımın beni hayal kırıklığına uğratmayacağını biliyordum. Lütfen, gelin bakın! Bu kerataların İngiliz piresinin ayaklarını nasıl nalladıklarını görün!” diyen Çar Nikolay’a ‘Solak’ şu cevabı verir: “Beş milyon kez büyüten daha iyi bir mikroskop olsaydı, her nalın üzerinde onu yapan Rus ustanın adının yazıldığını görürdünüz.”

İngiliz ustalarına karşı, fakir Rus ustaları mikroskop kullanmadan başarmıştır bunu. Bu hikâyede kelime oyunları virtüözü Leskov’un politik eleştirisinin oklarından ‘Solak’ dışında herkes nasibini alır. ‘Mühürlü Melek’te yazar inanç ve mezhep farklılıklarının getirdiği hoşgörüsüzlüğü yine mizahı kullanarak eleştirir. ‘Kroyçer Sonat Vesilesiyle’ hikâyesinde ‘skaz’ bizi Dostoyevski’nin cenaze törenine ışınlar. “Dostoyevski’yi toprağa verdik. Hava çok soğuk ve bulutluydu. Çok üzgündüm.Tabutu diğerleriyle birlikte Nevski Manastırı’nın kapısına kadar büyük bir çabayla taşıdım. Kapının önünde aşırı bir kalabalık vardı. Bu sıkışıklığın arasından ağlama ve çığlık sesleri yükseliyordu.” Çağdaşlarına göre alt sınıflarla daha büyük bir bağlantı kurabilen, onları eleştirdiği zaman bile, asla küçümsemeyen hatta ciddiye alan bu hikâye anlatıcısının Rusya panoramasını okumadan ölmeyin.

ÇELİK PİRE
Nikolay Semyonoviç Leskov
Çeviren: Kayhan Yükseler
Yapı Kredi Yayınları, 2018
348 sayfa, 29 TL.