Çalıkuşu 100 yaşında

‘Reşat Nuri’nin Romancılığı’ adlı bir kitabı da bulunan Türkiye’de edebiyat eleştirisinin efsane ismi Fethi Naci, Reşat Nuri romanlarının günümüzde de ilgiyle okunmasının iki sebebi olduğunu söyler: “1- Halkın ahlaki değerlerine sahip çıkması, 2- Türk romanında eleştirel gerçekliğin öncüsü olması. Reşat Nuri’yi okudukça onda pek farkına varılmamış güzellikler buldum, romanımızın klasiklerinden biri olduğunu gördüm. Evet, ‘klasik’; çünkü Reşat Nuri, Türk halkının ahlâki değerlerine sahip çıkmakla, toplumsal gerçekliğe eleştirel bir tutumla yaklaşmakla, Türkiye toprakları üzerinde yaşayan herkese sevgiyle yaklaşarak yurttaşlar arasında dil, din ve soy ayrımına karşı çıkmakla, örnek olacak nitelikte...”

Reşat Nuri’nin başyapıtı kabul edilen ve Türk edebiyatının en popüler romanlarından biri olarak hâlâ ilgiyle okunan ‘Çalıkuşu’ 100 yaşında. İstanbullu iyi eğitimli bir genç kadın olan Feride’nin Anadolu’daki öğretmenlik maceralarını anlatan ‘Çalıkuşu’, ilk olarak ‘İstanbul Kızı’ adıyla dört perdelik bir piyes şeklinde yazılmıştı. İçeriğindeki köy sahnelerini hoş karşılamadığı gerekçesiyle Darülbedayi’de sahnelenmeyince Reşat Nuri tarafından romana çevirir ve ‘Çalıkuşu’ adıyla 1 Ağustos 1921 - 1 Aralık 1921 tarihleri arasında Vakit gazetesinde tefrika edilir ve büyük bir ilgi görür. Zira, o zamana kadar görülmemiş bir şekilde İstanbullu iyi bir aileye mensup neşeli bir genç kadının Anadolu’nun çeşitli yerlerini dolaşarak öğretmenlik yapması kurtuluş mücadelesi veren Türk toplumu için bir umuttur, Türk edebiyatı için de Anadolu’ya geçişin sembolüdür. Çünkü o dönem romanları genellikle baştan sona İstanbul’da geçer ya da çok nadir olarak baştan sonra Anadolu’da. İstanbul ile Anadolu’yu; iki ayrı ‘kültür’ ve ‘yaşam tarzı’nı aynı eser içinde buluşturan ‘Çalıkuşu’, bu açıdan ilk sayılır.

1937’DE DEĞİŞTİRİLDİ

Roman olarak ilk kez 1922’de basılan ‘Çalıkuşu’, 1923, 1924, 1928 yıllarındaki baskılardan sonra 1937’de Reşat Nuri tarafından önemli ölçüde değiştirilerek okuyucuya yeniden sunuldu. Yazar, bu değişikliğin “tamamıyla şekle ait” olduğunu ifade etse de içeriğe ait önemli değişiklikler göze çarpar. Özellikle Feride’nin çocukluğu, okul yılları, Kâmran’a olan aşkı ve nişanlanmasının anlatıldığı birinci bölümde değişiklik yapıldı, bu bölüm bir anlatıcı tarafından anlatılmak yerine Feride’nin günlüğüne yazdığı şeylerden oluşan bir bölüm haline getirildi.

KURTULUŞ SAVAŞI ZAMANI

‘Çalıkuşu’nun en önemli özelliklerinden biri de Kurtuluş Savaşı yıllarında geçmesidir. Zira kahramanımız Feride, Kuşadası’nda öğretmenlik yaparken savaş başlar; okul hastaneye çevrilir ve Feride de hastabakıcılık yapmaya başlar... Usta yazar Ahmet Hamdi Tanpınar bu konuda “Anadolu mücadelesinin başladığı günlerde bu Anadolu’ya kaçış, eserin hudutlarını da aşıyordu. Romanın tefrika edildiği günleri benim gibi hatırlayanlar, onun nasıl sıcağı sıcağına o günlerde İstanbul’da esen havaya cevap verdiğini bilirler” tespitini yapar.

1966 YILINDA BEYAZPERDEDE

‘Çalıkuşu’, ilk defa 1966 yılında yönetmen Osman Seden tarafından sinemaya uyarlanır; başrolde Türkan Soray (Feride) ve Kartal Tibet (Kâmran) vardır. Osman Seden, 1986’da ‘Çalıkuşu’nu bu kez televizyon dizisi olarak çeker ve başrolde Aydan Şener ile Kenan Kalav’ı oynatır. 2005 yılında ‘Yeniden Çalıkuşu’ adıyla televizyona uyarlanan ‘Çalıkuşu’nun 2013 yılındaki dizi uyarlamasında Fahriye Evcen ve Burak Özçivit başrolleri üstlenir.

KAPALI GİŞE OYNADI

Necati Cumalı tarafından tiyatroya uyarlanan ve Devlet Tiyatroları dahil pek çok tiyatro topluluğu tarafından sahneye taşınan ‘Çalıkuşu’, 2003 yılında koreograf Merih Çimenciler’in libretto ve koreografisiyle Türk sanat müziği parçaları eşliğinde baleye uyarlanmış ve Devlet Opera ve Balesi tarafından sahnelendiği her ilde 12 yıl boyunca kapalı gişe oynamıştı.

Zeyniler Köyü’nde ise romanın anısını yaşatmak için ‘Reşat Nuri Güntekin Çalıkuşu Evi’ adıyla bir tesis açılmıştı.