Bizanslıların şiiri

Bizans kelimesi dilimizde ötekiyi anlatmanın neredeyse tam karşılıklarından biridir. Oysa Anadolu hikâyemiz onunla başlar. Bunca içimize girmiş olan bir kültürü, tarih ve coğrafyayı dışımızda tutma isteğimiz ilginçtir. Oyunun, entrikanın, kötünün sembolü saydığımız Bizans şiirde nasıl bir manzaraya sahipti? Gerçi gücün yüceltildiği her yerde kültür ve sanat gölgede kalır. Bizans’ın da açık ve örtülü her tür iktidar algısının içinde gösterilmesinden dolayı şiiri de bilinmezliğe mahkûm edilmiştir sanki. Oysa yaklaşık bin yıl sürmüş Doğu Roma’dır Bizans. Konstantinopolis başta olmak üzere çok farklı merkezlerde klasik Yunancanın Attika lehçesi ile yazılmış ve Hıristiyan kültürü ile harmanlanmış şiirler üretilmiştir. Antik Yunan geleneğine bağlanması yanında Homeros ve Hesiodos’u model alması başlıca özelliğidir bu edebiyatın.
‘Bizans Şiir Antolojisi/4-15. Yüzyıllar’ kitabını hazırlayan Siren Çelik bu sürprizli dünyayı ana hatlarıyla önümüze seriyor. “Bizans edebiyatı nedir?” sorusu eşliğinde ‘çok geniş topraklarda farklı ırktan, dilden ve dinden insanlara hükmetmiş’ Bizans’ın Yunanca, Latince, Arapça, Süryanice, Koptça, Ermenice ve Slavcadaki şiirsel dışavurumuna dikkat çekiyor. Uzunca süre görmezden gelinen hatta değersiz bulunan Bizans edebiyatına geniş bir toplamın aralığından bakmamıza imkân sağlama amacı güdüyor. Böylece, her ne kadar Bizans’ta edebiyat terimini karşılayacak bir kelime bulunmasa bile ‘logos’ içinde görebileceğimiz metinlerle buluşturuyor bizi.
Yüksek eğitim görmüş kişilerin yazdığı sofistike eserlerden oluşan Bizans şiiri; hocalar, bürokratlar, din adamları, askerler ve hükümdarlar tarafından yazılıyor. İçlerinde birkaç kadın yazara da rastlanıyor. ‘Hıristiyanlığın toplumun en önemli kültürel değerlerinden birini oluşturduğu’ Bizans’a bu gözle de bakma imkânı veriyor seçilen şiirler. Özel gün ve olaylar, tarih, hukuk, dil, bilim yanında dini temalar ve herhangi bir maksada bağlanmaksızın kendiliğinden yazılmış şiirler oldukça farklı bir çeşitlilik sergiliyor. Ayrıca, antikçağdan günümüze en uzun şiir (yazıya geçmiş demeli) olan ‘Dionysiaka’ bu edebiyata ait sayılıyor. 21 bin 286 mısradan oluşan bu şiirden neden haberimiz yok acaba?
Çelik önce şairler hakkında kısa bilgiler veriyor, sonra da kendisinin çevirdiğai şiirleri sunuyor okura. Hemen her kültürde karşımıza çıkan temaları ve bu yolla insanın hayatla kurduğu teması takip edebiliyoruz. Bir yanda varlığını yüce bir varlık karşısında feda etme düşüncesi, diğer yanda “Artık ağardı saçlarım; büzüşmüş eklemlerim” diye seslenen fanilik duyuşları. Ve bunu takip eden güç ve iktidar kavgaları; “Lakin hiçbir şey yoktur ki ayrışmış olan bu insanları birleştirsin;/doğru iman yüzünden değil (yalan dolandır bu iddia) taht çekilmesi yüzünden ayrışmıştır bu kimseler” mısralarında açığa çıkan, zamanın değişmez meseleleri...
Kadınlar aleyhine mısralar döktürse de Ömer Hayyam’ı hatırlatan şiirler yazan Palladas (Bir sahnedir tüm hayat ve bir oyun/Ya oynamayı öğren, hayatın akışına bırak kendini, ya da sırtlan kederleri), Homeros’a daha ilk mısralarıyla öykünen Panopolisli Nonnos, Ayasofya’yı deniz fenerine benzeten P. Sikentiarios, hamamlara övgüler düzen L. Skholastikos, hedonist zevkleri özgürce dile döken Agathias, İmparator Heraklios’un Pers seferi için şehirden ayrılışını yazan Georgios ve nice şair yer buluyor antolojide. Devlet adamı Theodoros Metokhides’i Khora Manastırı hakkında yazdıklarıyla beraber “Aşkın kalbime yerleştiğinden beri, sanki çift ağızlı bir bıçak kesiyor bağrımı” diyen anonim şiirler. Öyleyse, Diyar-ı Rum biraz da Bizans ile şiir ülkesi sayılır değil mi?

BİZANS ŞİİR ANTOLOJİSİ�

4-15. YÜZYILLAR
Derleyen ve çeviren: Siren Erçelik
Alfa Kitap, 2022
280 sayfa.