Bir kapının olduğunu bilmek

Sanat tarihçi Elif Dastarlı, son kitabında, sanatçı Ömer Uluç tarafından yapılmış bir saptamadan yola çıkıyor: “(...) Onun bir öncesi ve sonrası var. Bizim girişimiz yandan oluyor.” Uluç’un bu sözlerinden ilham alan Dastarlı’ya göre ‘Yan Kapıdan Girenler’, sırayla ‘modern Türk sanatı oluşturmalıyız obsesyonunu’, ‘inanılan Batı modernitesine dahil olma çabasını’ ve ‘her modernleşme ülkesi gibi hikâyeye sonradan dahil olunduğunu’ ifade ediyor.
Kitap, ele aldığı döneme dair sanat tarihinin dışında, yazılmamış pek çok tarihi, belgeyi ve bakışı bir arada sunuyor. Bu da aslına bakarsanız Türkiye sanat tarihi açısından hiç alışık olmadığımız bir şey. En azından sanat tarihi alanımızda yeni sanat tarihi yazımlarının yazılmaları hep geç. Berk tarihinin gölgesinde hâlâ. Bunun nedenini Dastarlı sanat tarihçilerine bağlıyor:
“Öncelikle sorumlu olan biz sanat tarihçileriz elbette. Kimseyi şahsen suçlamak değil niyetim ama Berk’in şematik tarihini tekrar etmiş durmuşuz yıllarca. Bunun da temelinde ciddi bir metodoloji sorunu olduğunu düşünüyorum; isimleri, dönemleri illaki bir başlık atıp altına sıkıştırmaya çalışan kaba bir sanat tarihi anlayışı... Oysa sanat tarihi disiplininin aslı dönem, isim, üslup vs. öğrenmek-ezberlemek değil, belirli yöntemler geliştirmek ya da geliştirilen yöntemleri öğrenerek kendi yaklaşımını oluşturmaktır.”

Kitap, ‘Modern Türk Resminin Analizi’ni Türk sanat tarihini asla tek bir açıdan değerlendirmeden, her ismi, her dönemi, hatta her eseri kendi bağlamında değerlendirmeyi deniyor.
Dastarlı’ya göre, Batılılaşmayla başladığı kabul edilse de Cumhuriyet döneminde kurumsallaşan sanat, özellikle de resim sanatı, adeta şapka ya da harf inkılabı ile aynı kefeye konmuş ve idealize edilmiş. Bu anlamda Nurullah Berk bile sonraki sanat tarihçilerinin pek çoğundan daha ‘gerçekçi’.
Ve bu sadece bize özgü bir sorun da değil.
Dastarlı, “Fransız empresyonizmini sokaktaki barikatı görmeden ‘Ne şahane renkler’ diye değerlendirirseniz, toplumsal olanla sanatın bağını kuramazsanız veya koca bir minyatür geleneğini resim kabul etmez de Cézanne’ın perspektifle uğraşmasını yere göğe sığdıramazsanız, Berk’in çizdiği şemaya göre hareket etmeniz, onun estetik modernizme dahil ettiği sanatçı ve üslupları en önemli, en değerli olarak görmeniz de kaçınılmaz olur” diyor.
Araştırmasının bir iddiası da erken dönem sanatımızın ne kadar özgün olduğuna dair. Bu özgünlüğün üzerinde artık durmamak gerektiğini söylüyor Dastarlı, aksi takdirde ‘taklitten öte tespit yapmak zorlaşacak’.
Bu da aslına bakarsanız İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’nin tam olarak açılmamışken ‘Kopyalar’ koleksiyonu olan ‘Elvah-i Nakşiye’yi neden sergilediği üzerine düşündürüyor. Kopyalarla açılan bir resim ve heykel müzesi bu kopyalara yeni anlamlar yüklemiyorsa neden kopyalarla açılır başlı başına bir soru çünkü...

Dastarlı, bu konuda sözü tekrar Ömer Uluç’a getiriyor:
“Ömer Bey, bana başka türlü düşünülebileceğini gösterdi. O sanatında gelenekle ilişki kurup aynı anda ondan kaçabilen ender isimlerden biri bence. Mesela minyatürleri çok sever, 1951’de ‘Lale Tutan Kadın’ resmini yapar ama minyatür sevgisinin çok da bilinçli olmadığını ekler, kendiliğinden böyledir bu.”
Modernlik olgusunun ‘güçlü bir kendilik’le mümkün olabileceğini düşünen, ısrarla ‘Modern Türk sanatı nedir?’ diye soran Dastarlı, bu soruya dolaysız ve dolaylı pek çok yanıt vermenin ne kadar mümkün ve hatta eğlenceli olduğunu, ‘Yan Kapıdan Girenler’in bizim gibi mirasçılarına -Türk resmi üzerine düşünen benim gibi pek çoğumuza- ister istemez gösterirken, önemli olanın kapının nerede olduğunun değil, bir kapının olduğunu bilmenin rahatlığının altını çiziyor.

YAN KAPIDAN GİRENLER -
Modern Türk Resminin Analizi
Elif Dastarlı
Hayalperest Yayınları, 2021
348 sayfa, 65 TL