Bir Japonun gözünden 1900’lerin Türkiye’si

Çay ta Çin’den Üsküdar önlerine ininceye kadar her dilde ve coğrafyada kültürel izler bırakır. Bu sebepten seyyah sayabiliriz pekâlâ çayı. Ayrıca özellikle Japonların çaya ne denli hürmet ettiklerini anlamak için Okokura Kakuzo’yu hatırlamak yeterlidir. Eğer çay olmasaydı Japon işadamı Yamada Torajiro’yu da tanımayacaktık. Onun çekik gözleri/gözlemleri ile bir kez daha kendimize bakma imkânını bulamayacaktık. İlginç hayat hikâyesi bir yana, Torajiro’yu bizim için değerli kılan ‘bir Doğulunun gözüyle Doğu’nun nasıl göründüğüdür’. Japonya’ya göre Türkiye Batı olsa bile kültürel kod fiziki cağrafyayı belirler.
19’uncu yüzyıl Osmanlı sosyokültürel hayatı ‘Japon tarzı sumie yani siyah mürekkep ve fırça ile yapılmış hatlar, resimler ve çizimler’ eşliğinde boy gösterir Yamada Torajiro sayesinde. Ertuğrul faciası yanında özellikle İstanbul’a baktığına şahit oluyoruz Torajiro’nun ‘Japon Aynasından Resimli Türkiye Gözlemleri’ adlı çalışmasında. Ayrıca sonradan kozmopolit vasfını kaybeden İstanbul’un bu yüzüne de tutulmuş ayna eldeki belgeler. Ticaretle uğraşan seçkin bir aileden geriye kalanlar sırf Japonya için değil, bizim için de değerli. Tarih asıl böyle yan belgelerle çatılıyor günümüzde. Öte yandan, Japonya ve Osmanlı modernleşmesi paralelinde okunmaya uygun bir toplamla karşı karşıyayız. Selçuk Esenbel’in ayrıntılı ve doyurucu sunuşu pek çok yönden aydınlatıcı nitelikte.
Türkiye’yi ziyaret eden erkân ve zevatın şiirleri ile karşılaşıyoruz ilkin. Şiirin yüksek değeri her kapıyı açan altın anahtar değerinde henüz. ‘Otur seyreyle Doğu’sunu Avrupa’nın’ diye yazmış imgesel göndermeyle Mitsuomi mesela. “Nehirler ve dağlar uzun, baş tacı ederler/Kadim insanların kahramanlığını” diye Yuan Hanedanlığı döneminden bir başka şiir yazmış ziyaretçilerden biri. Bir zevk ve estetik geçişi her sayfada hissediliyor.
İstanbul haritası, Rumeli Hisarı çizimi, kapılar, Galata Köprüsü üzerinden detaylar, özellikle yakın plan insan yüzleri, çini karolar, tuğralar, seramik kap desenleri, ramazan ayı, Cuma Selamlığı, Kurban Bayramı, Mevleviler, camiler, çeşmeler, arkeolojik eserler, evler, ticari hayat, kıyafetler, yemek, eğlence dünyası, kısaca sosyokültürel envanter çizimlerle kayıt altına alınmış. Bu yolla gerçekçi bir İstanbul ve Osmanlı tanıtımı planlanmış. Ayı oynatıcısının bile yer bulduğu bu çizimlerde beni şaşırtan ‘dağ hırsızı’ tiplemeleri oldu. Eşkıyanın böyle vasıflandırılışı ve Balkanlar’la ilişkilendirilmesi ve eşkâl verilmesi ilginç.
‘İstanbul’da Görülmeye Değer Yerler’ başlığıyla sunulan mekânlarda başı Büyükada’nın çekmesi de merak uyandırıcı. ‘Adalarda eşekle gezinen bir Avrupalı’ karalaması hayli gülümsetici. Boğaziçi ve sandal gezintisi çizimleri de göz doyurucu. Dileyen için bir tarih, isteyen için bir görsel şölen, arzulayan için politik bir toplam ‘Resimli Türkiye Gözlemleri’. Güzel, içten ve tarihsel değerde. Geçmişin artık İstanbul’da bile kalmamış pek çok renginin, değerinin izini sürmek için de başvuru kaynağı. Japon disiplini düşünüldüğünde az, öz ve kalıcı olanın gözetilmesi. Gözlenmesi. Gözde tutulması.

JAPON AYNASINDA�

TÜRKİYE GÖZLEMLERİ
Yamada Torajiro
Çeviren: Selçuk Esenbel
İş Kültür, 2021
376 sayfa, 150 TL.