Azra Erhat’ın hümanizmi

Çeviri nankör bir çaba olarak görülür. Ama ne Homeros’un ne de Heseidos’un; ne İlyada’nın ne de Odysseia’nın çevirileri, 60 yıl geçmiş olmasına rağmen aşılabildi. Bu tezi, ‘Mitoloji Sözlüğü’ için de dile getirebiliriz. Bugün birçok mitoloji kitabı mevcut; ama bunlar telif değil çeviri. Azra Erhat’ı değerlendirirken, onu çevirilerinden hareketle ele almak, çevirmenliğini merkeze koymak büyük yanılgı olur. Azra Erhat’ı, Türkiye’deki hümanizm fikrinin üç düşünüründen biri olarak ele almak gerekiyor; çevirmenliği ve sözlük çalışması, bu düşünürlüğün pratiğine ilişkindir.

Halikarnas Balıkçısı, Sabahattin Eyuboğlu ve Azra Erhat, Cumhuriyet dönemi düşüncesinin en özgün fikri gelişimi olan hümanizm düşüncesinin ana temsilcileri idi. Buraya, öncesine Nurullah Ataç’ı, sonrasına ise Vedat Günyol’u da ekleyebiliriz. Ama hümanizm düşüncesinin özgülleşmesinin üçlü sacayağı, bu üçlüye ait. Bununla birlikte, her üçü de, kendi içlerinde ayrışırlar. Halikarnas Balıkçısı, Avrupa uygarlığının kendi kökleri olarak gördüğü ‘Yunan mucizesi’nin bir ayağının Anadolu’da olduğu tezinin temellendirmesine odaklanır.

Eyuboğlu, Anadolu’da ortaya çıkmış uygarlıkları benimseyerek bir Türk sentezine ulaşma tezini dile getirir. Tarih yaygın olarak ulusal anlatı üzerinden kurulur. Eyuboğlu’nun farklı bir yaklaşımı vardı; tarihi anlatıyı, toprak üzerinden, coğrafya üzerinden ele alıyordu. Kültürün ve uygarlığın toprağın verimine, sunduğu yaşama olanağına bağlı olduğunu düşünüyordu. Anadolu derken kastettiği, orada yaşamış uluslara bağlı dönemler değil, bu toprağı benimsemiş uygarlıkların yekûnu idi. Anadolu kültüründeki hümanist kökenler onun başlıca ilgi alanı olmuştur. (Eyuboğlu’nun kitaplarının yeni baskılarının yapılması gerekiyor.)

Her ikisinde söz konusu olan bugünden çok geçmiştir. Azra Erhat ise bugüne odaklanır; temellendirmekten çok inşa etmek temel kaygısıdır diyebiliriz. Erhat’ın, ‘gezi’ türünde değerlendirdiği ‘Mavi Anadolu’ ile ‘Mavi Yolculuk’, onun hümanist düşüncesinin pratiğini dile getirir; toprağın geçmişten günümüze taşıdığı insancıl mirasın bugün içindeki izlerini, verilerini takip eder. Sadece bu iki kitabın değil, belki anıları hariç, orada bir burukluk vardır, bütün deneme kitaplarının ayırıcı özelliği, bu metinlerde konuşan anlatıcı-benin ruh halindeki neşede, mutlulukta ortaya çıkar. Azra Erhat, sürekli keşif halindedir.
‘İşte İnsan’ ile ‘Sevgi Yönetimi’, Azra Erhat’ın fikirlerini dile getirdiği en önemli kitaplarıdır. Hümanizmin ayırıcı özelliklerini bu kitaplarında dile getirir. Söz gelimi hümanizme ilişkin bu ayırıcı özelliklerden biri mutluluk kavramında ortaya çıkar. Ona göre, mutluluk yeni bir kavramdır; insanlar çağlar boyunca mutluluğu dünyada değil, bu yaşamın ötesinde, göklerde, cennette, hayal âleminde aramıştır. Ona göre mutluluğun yeryüzünde arandığı tek bir dönem vardır, Yunan ve Latin ilkçağı. Mutluluğu yeryüzünde arayan bir hümanizmden söz etmektedir Azra Erhat.
Azra Erhat, 1946’da doçent olur. 1948’de, sol eğilimli oldukları gerekçesiyle, aynı fakülteden Pertev Naili Boratav, Behice Boran, Adnan Cemgil, Niyazi Berkes’le birlikte görevine son verilir. 12 Mart döneminde, ‘mevcut düzeni bozmak için gizli örgüt kurmak suçuyla’ tutuklanır. Sabahattin Eyuboğlu ve Vedat Günyol ile birlikte 4 ay Maltepe Askeri Cezaevi’nde tutuklu kalır. “Çok haksız yere tutukluyum” notunu düşmüş anılarına.
Bu durumu, hümanist düşüncenin gelişiminin, eleştirel düşünme yoluyla değil, daima olduğu gibi devlet eliyle ket vurularak durdurulması biçiminde yorumlamak gerekir.

Haftanın Önerisi:
1. Platon Öncesi Filozoflar, Friedrich Nietzsche, Elyazmalarını derleyen Paolo D’lorio, Çev. Nur Nirvan, Pinhan Yayıncılık.
2. İran’da Devlet, Din ve Devrim - 1796’dan Bugüne, Behrooz Moazami, Çev. Bahar Bilgen, İletişim Yayınları

Mavi Anadolu
Azra Erhat
İş Bankası Kültür Yayınları, 2018
256 sayfa, 18 TL.