Anadolu’nun Bizans çağı

Sosyal bilimler içinde, bütün ihtişamına ve şaşırtıcı gelişimine rağmen, belki de hâlâ ortaçağını yaşayan bilim, tarih bilimi olsa gerek. Hammurabi biyografisini hesaba kattığımızda, bizim için ilkçağ düzeyinde bile değil sanırım. Sanırım Bizans tarihçiliği için de böyle; özellikle dini, felsefi, kültürel, edebi ve sosyal temaların tarih yazıcılığı bakımından. Geçen yıl yayımlanan ‘Bizans’ın Entelektüel Tarihi’ bu bakımdan önemli bir kitaptı. Bugünlerde yayımlanan ‘Türkiye’de Bizans Çalışmaları - Yeni Araştırmalar Farklı Eğilimler’ ise iki bakımdan önemli; konusu bakımından, konunun değerli bulunması bakımından.
Kitapta ‘giriş’ yazısı dışında 30 bilimsel makale yer almakta. Bu bilimsel makaleler, Bizans tarihi, sanat tarihi ve arkeolojisi alanlarında yapılan çalışmaların verimlerine dayanıyor. Kitapta yer alan makaleler, 2016 yılında, Boğaziçi Üniversitesi’nde düzenlenen, kitabın adıyla aynı adı taşıyan toplantıda sunulan bildirilerden oluşuyor. Bu bildirilerin konularını hesaba kattığımızda, bu kitaba Anadolu’nun antikçağ tarihi kitabı da diyebiliriz.

Bizans çalışmalarının gerek genel tarihyazımı içinde gerekse Türkiye’de geri kalmasının iki nedeni, kitabı yayına hazırlayan Koray Durak, Nevra Necipoğlu ve Tolga Uyar’ın kaleme aldıkları giriş yazısında şöyle dile getirilmiş: 1- “Bizans’ın Batı Avrupa tarihi ve kültürünün dışında kaldığını düşünen Avrupalı entelektüeller ve tarihçilerin, Bizans’ı indirgemeci ve ötekileştirici bir dille tanımlamaları.” Bizde ise, 2- “Mehmet Fuat Köprülü’nün Bizans kurumlarının Osmanlı Devleti üzerinde doğrudan ve önemli bir etkisi olmadığına dair tezinin, Bizans mirasının ülkemizde reddedilmesinde belirleyici bir rol oynaması...” Yeşilçam sinemasının oluşturduğu Bizans imgesinin rolünü de buraya eklemek isterim. Bu imgeye göre, Bizans, hâlâ ‘kahpe Bizans’.
Bütün bunların ötesinde, tarihyazımında Bizans’a bakış tarzının da önemli bir rolü var. Turhan Kaçar’ın ‘Geç Antikçağ mı, Erken Bizans mı?’ başlıklı yazısı bu bakımdan çok değerli. Bizans tarihi, genelde Roma’nın bir uzantısı olarak ele alınmış, bu nedenle de Roma İmparatorluğu’nun gerilemesi ve çöküşü paradigması ışığında değerlendirilegelmiş. MS 4. ve 7. yüzyılları kapsayan bu dönem, bu bakış tarzına göre, ‘Geç Roma’, ‘Doğu Roma’ veya ‘Erken Bizans’ olarak adlandırılmıştır. Ama son yıllarda geliştirilen yeni bir yaklaşım, Bizans’a bakış tarzını değiştirmiştir.

Bizans tarihyazımında ortaya çıkan bu yeni yaklaşım, Kaçar’ın ifadesiyle, “Antikçağın gerilemesi ve çöküşü paradigması yerine Hıristiyan uygarlığın doğuşu ve yükselişi paradigmasını” koymuş ve bu dönemi ‘Geç Antikçağ’ kavramıyla adlandırmaya başlamıştır. Bilindiği üzere, Hıristiyanlık eski yaklaşıma göre, Roma İmparatorluğu’nun çöküş nedeni olarak görülürdü. Bu yaklaşımın en güçlü temsilcisi tarihçi Peter Brown. Brown, Geç Antikçağ dünyasını hem kronolojik bakımdan hem de coğrafi bakımdan genişletir. Sözgelimi İran ve İslam dünyasını da Geç Antikçağ’a dahil etmekte ve dini, kültürel ve sosyal temaları önemli hale getirmektedir. (Brown’ın, bu yaklaşımını içeren ‘Geç Antikçağ Dünyası’ kitabının bugünlerde yeni baskısının yapıldığını da söylemek isterim.) Bu bakış tarzı, Kaçar’ın dile getirdiği gibi, Atlas Okyanusu’ndan Hindistan’a kadar çok geniş bir Hıristiyan dünya imgesini ortaya çıkarmaktadır.
Tarih biliminin ayırıcı özelliğinin bir bakış tarzı olduğu tezine çok güzel bir örnektir Bisans tarihyazımına ilişkin bu paradigma değişimi.
Kitaptaki önemli bildirilerden birini kaleme alan M. Sacit Pekak, yazısının sonunda, çok önemli bir öneride bulunuyor: “Türkiye’de sanat tarihi eğitimi ilkokul düzeyinden başlayarak ders müfredatına girmelidir. Orta ve lise eğitimi sırasında öğrencilere, yetkin ve konusunda eğitim almış öğretmenler tarafından sanat tarihi dersleri zorunlu olarak okutulmalıdır.”

TÜRKİYE’DE BİZANS ÇALIŞMALARI -
YENİ ARAŞTIRMALAR, FARKLI EĞİLİMLER
Koray Durak, Nevra Necipoğlu, Tolga Uyar
İş Bankası Kültür Yayınları, 2022
529 sayfa.