Sıtma hastalığı nedir, belirtileri neler? Sıtma bulaşıcı mı?

Sıtma, parazit taşıyan dişi anofel sivrisineklerin beslenmeleri esnasında insana inoküle ettikleri Plasmodium cinsi parazitlerin eritrositleri enfekte etmesiyle gelişen bir enfeksiyon hastalığıdır.

Dünya Sağlık Örgütü Dünyada 2000 yılında 262 milyon sıtma vakası olduğunu ve bunlardan 839.000’nin hastalık nedeniyle hayatını kaybettiğini tahmin etmektedir.

Plasmodium parazitinin beş farklı türünün (P.falciparum, P.vivax, P.ovale, P.malariae, P.knowlesi) neden olduğu bir hastalıktır. P. falciparum ve P. vivax en büyük tehdidi oluşturmaktadır. Fakat tüm türler ciddi hastalığa ve ölüme neden olabilir.

Bulaşma

Hastalık insanlara, parazitle enfekte olmuş dişi anofel sivrisineğinin ısırığıyla bulaşmaktadır. Anofel cinsi sivrisinekler daha çok güneşin batışından doğuşuna kadar olan zaman diliminde ısırırlar. Bazen bulaşma kan transfüzyonu, organ nakli, iğne (şırınga) paylaşımı veya anneden fetüse şeklinde gerçekleşmektedir.

Belirtiler

Sıtma; kuluçka süresi ortalama 7 gün olan akut ateşli bir hastalıktır. Semptomlar sıtma-endemik bölgeye gidildikten en erken 7 gün sonra (genellikle 7-30 gün içinde) görülmekle beraber, sıtma-endemik bölgeden ayrıldıktan birkaç ay (nadiren 1 yıla kadar ) sonrasında da görülebilir. Bu yüzden, muhtemel bir sinek ısırığını takip eden ilk 1 hafta içindeki ateşli hastalık büyük olasılıkla sıtma değildir.

Sıtma hastalığı;

• Ateş,
• Titreme,
• Terleme
• Baş ağrısı,
• Bulantı,
• Kusma,
• Kas ağrısı,
• Halsizlik, gibi grip benzeri belirtilerle karakterizedir.Bu belirtiler aralıklarla oluşabilir. Tedavi edilmediğinde nöbetler, bilinç bulanıklığı, böbrek yetmezliği, akut solunum sıkıntısı sendromu, hepatosplenomegali, koma ve ölüm görülebilir.

Sıtma, özellikle de P. falciparum sıtması, klinik durumda hızlı ve beklenmedik şekilde kötüleşme görülebilen ve acil müdahale gerektiren tıbbi bir durumdur. P.falciparum sıtmasına yakalanan hastaların yaklaşık %1'inin bu hastalıktan öldüğü tahmin edilmektedir.Hamile kadınlar ve küçük çocuklar falciparum sıtmasına karşı daha hassastırlar. Hamilelerde sıtma; ciddi hastalık, anne ölümü, düşük, düşük doğum ağırlıklı bebek ve yeni doğan ölümü riskini arttırmaktadır.

Tanı ve Tedavi

Sıtma belirtileri görülen yolcular mümkün olan en kısa zamanda bir tıbbi değerlendirmeden geçmelidir. Sıtma-endemik bir ülkeden kısa bir süre önce dönen ve ateşi olan hastalarda sıtma mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır.

Sıtmanın kesin tanısı mikrobiyolojik inceleme ile konur. Mikrobiyolojik tanıda tüm dünyada en yaygın kullanılan yöntem, hastanın parmak ucundan alınan kanın lama yayılıp boyanmasıyla hazırlanan preparatların ışık mikroskobu altında incelenmesidir. Kalın damla ve ince yayma olarak tanımlanan bu incelemede plasmodiumlar görülerek tanı konulur. Kalın damla ile parazit varlığı araştırılırken, ince yayma ile enfeksiyona neden olan tür belirlenir. Eğer ilk kan örneğinde parazit saptanmadıysa ve klinik şüphe veya semptomlar devam ediyorsa, 12-24 saat aralıklarla 2-3 kez yeni kan örneği alınarak inceleme tekrar edilmelidir. Ayrıca sıtma parazitlerinden elde edilen antijenleri tespit etmek için değişik hızlı kan testleri bulunmaktadır ve 2-15 dakika gibi kısa sürede sonucu gösterir.

Erken tanı ve uygun tedavi hayat kurtarabilir. Özellikle falciparum sıtması, eğer tedavi 24 saatten fazla gecikirse ölüme yol açabilir.

Sıtma teşhisi konulmuş hastaların tedavisinde hastalığın durumuna göre çeşitli sıtma ilaçları uygulanmaktadır.
Sıtma aşı çalışmaları uzun zamandan beri devam etmekte olup, şu ana kadar sadece belli bölgelerde 2 yaş altı çocuklarda %40 etkili olan bir aşı geliştirilmiştir.

Yolcular için Risk

Sıtma, Afrika, Orta ve Güney Amerika, Karayiplerin bir kesimi, Asya (Güney Asya, Güneydoğu Asya ve Ortadoğu dahil), Doğu Avrupa, Güney ve Batı Pasifik bölgesinde, geniş alanlarda görülmektedir. 2017 yılında sıtma vakalarının % 92'si ve sıtma ölümlerinin % 93'ü Afrika bölgesinde meydana gelmiştir.

Her yıl dünya çapında 200-300 milyon sıtma vakası görülmekte ve 400 binden fazla kişi sıtma nedeniyle ölmektedir. Bu ölümlerin % 61’i 5 yaş altı çocuklarda görülmektedir.

Her yıl birçok uluslararası yolcu hastalığın görüldüğü ülkelerde sıtmaya yakalanmakta ve  eve döndükten sonra hasta olmaktadır.

Sıtmanın yaygın olduğu bölgelerde bulaşma mevsimi boyunca özellikle geceleri sinek ısırmalarına maruz kalan yolcular sıtma riski altındadırlar. Yolcularda çoğunlukla sıtmadan koruyucu ilaç rejimlerine uymamak veya uygun olmayan sıtma koruyucu ilaç kullanmak, sinek kovucu repellent, uzun ömürlü insektisit emprenye edilmiş ağları kullanmamaktan dolayı hastalık meydana gelmektedir.

Küçük çocuklar, hamileler ve yaşlı yolcular daha fazla risk altındadırlar. Sıtma yaygınlığı farklı bölgelerinde değişiklik gösteren ülkelere giden yolcular, gidecekleri yerlere özgü sıtma riski konusunda bilgi almalıdırlar. Kırsal alanlarda, geceleri dışarıda uyuyan yolcular içinde risk çok yüksektir.

Korunma

Sıtmadan korunma; sivrisinek ısırıklarına karşı alınacak önlemler ile sıtmadan koruyucu ilaçların birlikte kullanılmasından ibarettir. Sıtmaya karşı önerilen ilaçlar %100 koruyucu olmadığından sivrisinekten korunma önlemleriyle birlikte kullanılmalıdır (böcek kovucular, uzun kollu giyecekler, uzun pantolonlar, sivri sineklerden arındırılmış bir mekanda uyumak ya da ilaçlı cibinlikler kullanmak gibi). Sıtma koruyucu ilaç uygulaması, sıtma görülen bölgeye seyahat etmeden önce başlanmalı, seyahat esnasında ve seyahat sonrasında devam edilecek şekilde olmalıdır. İlaca seyahatten önce başlanmasının amacı, seyahat eden kişilerin sıtma parazitlerine maruz kalmasından önce sıtmadan koruyucu ajanların kana karışmasını sağlamaktır.

Her bir birey için özel bir risk değerlendirilmesinin yapılması gerekmektedir ki, bu değerlendirmede seyahat eden kişinin sadece gideceği yer değil aynı zamanda ayrıntılı olarak güzergah, belirli şehirler, konaklama türü, mevsim ve seyahat türü de göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca hamilelik ve gidilecek yerde sıtmadan koruyucu ilaca karşı direnç bulunması gibi koşullar da risk değerlendirmesini etkileyebilir.

Daha önce sıtma hastalığı geçirilmiş olsa bile tam bağışıklık oluşmadığından hastalığa tekrar yakalanabilme söz konusu olduğu için seyahat eden kişilerce her zaman koruyucu önlemler hassasiyetle uygulanmalıdır.

Anofel sivrisineği gece beslenir. Bu nedenle sıtma hastalığının yayılımı daha çok alacakaranlık ile şafak arasında gerçekleşmektedir. İyi bir şekilde korunmuş yerlerde kalarak, sivrisineklere karşı cibinlik kullanarak (ilaçlı cibinlikler önerilir), akşam ve gece boyunca kalınacak alanlarda pyrethroid içeren böcek spreyleri uygulayarak ve vücudu örten kıyafetler giyerek sivrisineklerle temas en aza indirgenebilir. Sivrisinek kovucular vücudun sivrisineklere maruz kalabilecek açık bölümlerine uygulanmalıdır. Güneş koruyucu kullanılacaksa cilde önce güneş koruyucu, sonra sivrisinek kovucular uygulanmalıdır. Permethrin içeren böcek kovucuların doğrudan cilde temasından kaçınılarak cibinliklere ve kıyafetlere uygulanmasıyla sivrisineklere karşı ilave bir korunma sağlanabilir.

Seyahat Dönüşü Öneriler

Sıtma her zaman ciddi ve ölümcül olabilen bir hastalıktır. Sıtma riski olan bölgede seyahat ederken veya son 1 yıl içerisinde böyle bir bölgeye seyahat geçmişi olan kişiler, ateş veya grip benzeri belirtiler gösterdiğinde hemen tıbbi yardım almalı ve seyahat geçmişi hakkında doktoruna mutlaka bilgi vermelidir.

Sıtma hastasının sivrisinek ısırıklarından korunması sağlanarak hastalığın daha fazla yayılması önlenmelidir.