Psikolojik etkileri kuşaklara aktarılacak

Depremden çok kısa bir süre sonra Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi'ndeki Ruhsal Travma Tedavi Merkezi'nde 'Deprem Danışma Birimi' kuruldu. Yaşamlarını sadece bu felakete endeksleyenler, hiç durmadan 'sallandığını' hissedenler, merkezin kapılarını aşındırdı günlerce. En çok da depremzedeler. Başlangıçta merkeze talep o kadar fazlaydı ki randevu alabilmek için günlerce beklemek gerekiyordu.

Ruhsal Travma Tedavi Merkezi Şef Yardımcısı Doç. Dr. Pakize Geyran, merkezin 1996 yılında kurulduğunu ancak başvuru sayısının yılda 2-3 kişiyi geçmediğini anlatıyor. İlk yıllarda merkeze Güneydoğu'da görev yapan askerler, ensest veya tecavüz kurbanları gelirken 17 Ağustos sonrası binlerce insan yardım istemiş.

Depremin derin sorgulamalara öfke, kontrolsüz davranışlar gibi kişilik değişimine neden olduğunu, sonraki kuşaklarda da etkilerinin hissedileceğini belirten Geyran, merkezdeki çalışmaları, depremle ilgili psikolojik sorunları ve tedavi yöntemlerini anlattı:

- Depremden sonra kaç kişi başvurdu merkezinize?
- İlk 4- 5 ay içinde bin 369 başvuru oldu. İkinci altı ayda ise 672 kişi başvurdu. Altıncı aydan sonra, yani 2000 yılının şubat ayından sonuna kadar 122 kişi geldi. Ancak başvuru sayısının azalmasına bakarak depremin insanlar üzerindeki etkilerinin azaldığını söylemek mümkün değil. Deprem bölgesinden gelen başvurulardaki azalmayı oradaki psikolojik çalışmalara bağlamak da mümkün olabilir.

- Ne tür şikayetlerle geliyorlar?
- Sürekli deprem olacağını düşünmek ve tetikte olmak. Kapalı yerlere alt katlara giremeyenler, evinde yatamayanlar. İstanbul'u terketme planları yapanlar bile vardı. Ya da çocuklarını İstanbul'dan uzaklaştırmak isteyenler.

- Bunlar normal tepkiler mi?
- Böyle bir durumda tehlikeyle başetmek için bazı tedbirler almak son derece normal. Ama bir tehlike karşısında çok korkup başedemediği için bazı tepkiler göstermek daha farklı. İnsanın hayatını sürekli bir tehlike algılamasıyla sürdürmesi ve bu korkuyu yaşamın bütün alanlarına yayması, yaşadığı her olayı içindeki korkuyla ilişkilendirmesi çok başka bir şey. Bu ikisinin sınırını algılamak, ilk başta bizim için de zordu.

- Nasıl bir çalışma uyguladınız?
- Önceleri 8 ya da 10 kişilik grup terapileri yaptık. Bu çalışmalar haftada iki gündü. 4-6 hafta sürdü. Uyku bozukluğu ya da irritabilite, gerginlik reaksiyonları ve karamsarlık gibi belirtileri olanlarda ilaç tedavisi uyguladık. Bir kısmını bireysel tedaviye aldık. Onlar daha çok deprem bölgesinden gelenlerdi. Kayıpları daha ağır olanlardı.

- Sizce deprem bölgesinden yapılan başvurular neden azaldı?
- Hayat öyle tuhaf ki, insan olumsuz koşullara da adapte olabiliyor. Bu adaptasyon bir yaşam biçimi haline dönebiliyor. Onu kabulleniyor insanlar. Prefabrikte yaşıyor. Hiç bir şekilde artık betonarme binaya geçmeyeceğini söylüyor. Bunu bir hastalık belirtisi olarak görmüyor.

- Bunlar sizce hastalık belirtisi mi?
- Yaşamın olağan rasyonelliğine uymayan bir davranış bu. Hastalık denemez belki ama, yine de yaşamın rasyonalitesine uymuyor. İnsanlar modern yaşamın gereği olarak prefabrik evlerde değil, betonarme binalarda otururlar. Böyle bir yaşam tarzından gelen bir insanın bir felaket sonrası temel alışkanlıklarını terketmesi, bir daha onlara dönmeyeceğini söylemesi derin bir etkilenmenin işaretidir. Ama sonuçta tabi bu insanları o betonarme binalarda oturmaya zorlamayazsınız. Bu derinlik fobisi olan birine zorla "gel seni tedavi edelim" demeye benzer. Böyle bir şeyi yapamazsınız zaten.

Psikiyatride hastalık tanımı koyabilmek için birden fazla belirtinin, üstelik de belli bir eşiğin üzerinde olması gerekir. O eşik de insanın hayatını idame ettirmekle ilgili rutinleri ne oranda kısıtladığına bağlı.

Prefabrikte yaşayan bir evhanımı için, hiç Adapazarı'na gitmemek, hiç betonarme binaya girmemek bir işlevsel bozukluk yaratmaz. Zaten prefabrikte bir arkadaş grubu, belli bir yaşam rutini vardır. Ama bu hanım çocuğunun okulu ya da buna benzer bir resmi iş için Adapazarı'na gidip, valiliğin üçüncü katına çıkamıyorsa, bunu başkasına yaptırıyorsa buna başka bir anlam vermek gerekir.

Şimdi aradan geçen 2 yıldan sonra bize yapılan başvuruların 122 kişiye düşmüş olması da bir anlam kazanıyor. Bunlar, bu kadar geniş boyutta bir daralma yaşayan insanlar ya da sorumlulukları daha ağır olan insanlar. Geçmişteki performanslarına dönmeyi isteyen kişiler. Çoğu "ben böyle değildim, tekrar eskisi gibi olmak istiyorum" diyor. Bu yüzden de profesyonel yardım almayı istiyorlar.

- Bu tür felaketler insanlarda kalıcı ruhsal sorunlara yol açar mı?
- İnsanlarda depremin kalıcı ruhsal sonuçlar doğurması riski, eviniz yıkılsa tanıdıklarınız ölse bile çok yüksek değildir. Literatürde başka örneklerden de bildiğimiz kadarıyla bu bilimsel olarak da kanıtlanmış bir durum.

Bir felaket olarak kişinin psikolojik durumunu alt üst eden bir etki yaratır ama, bununla başetme süreci de sadece bazı kırılganlıklara yatkınlığı olan kişilerde kalıcı bozukluğa yol açar. Onun dışında doğrudan tahrip edici etkisini ortadan kaldırılır, yaşantı olağan seyrine döner, insanların güvenlik duyguları bir şekilde yeniden sağlanır, rutin tekrar başlarsa olup bitenle başa çıkmak daha kolay olur. Ama yaşananlar pek öyle olmadı. Bunun sebepleri etkilenen bölgenin çok geniş olması, şiddetinin büyük olması.

- Başvuranlar arasında uzun süreli ya da yatarak tedavi görenler, merkezinizde kalanlar oldu mu?
- Hastanede kalanlar da oldu ama yatan hasta sayısı çok yüksek değil. Kendine zarar verme ile ilgili stres bozukluğuna depresyonun da eşlik ettiği hastalar ya da çok ağır ümitsizlik, karamsarlık içine giren ölümü düşünen hastalardı. Bunların tedavileri de 6-8 hafta içinde tamamlandı ve çıktılar.