Porselende Osmanlı’nın sadeliğini yakalamamız gerek

Aristokratlardan burjuvalara kadar herkes bir parça porselen sahibi olmak için liman dükkanlarında sıraya girer oldu. Avrupalı ustalar yüz yıllarca kıskançlıktan öldüler. Çünkü, ne yapıp ettilerse de bu işin sırrına vakıf olamadılar. Yüzyıllarca çalıştılar, ama işi 18. yüzyılın sonuna kadar çözemediler. Porselenin Osmanlı topraklarında ve Avrupa’daki hikayesinin devamını esaslı bir sanatçıdan, Serdar Gülgün’den dinleyeceğiz.

Serdar Gülgün, porselenin önceleri sadece mutfak eşyası olarak rağbet gördüğünü söylüyor. "Ama, Çin’den vazolar ve biblolar gelince, Avrupalı ve Osmanlı, porselenin işlevsel olmanın dışında estetik bir boyutu olduğunu da anladı" diyor. Osmanlı’da semaver takımları, nargileler, abajurlar, aplikler, avizeler, küçük ve büyük gürz vazolar, burmalı, kavuk, kandil, şale, zülfü aruz, lale, küp bir dekorasyon malzemesi olarak çok rağbet görürmüş.

PORSELENİN ESKİ ADI FAĞFUR

Serdar Gülgün, porselenin bir dekorasyon malzemesi olarak da yaşanan mekana eşi bulunmaz bir güzellik kattığını söylüyor. Ve doğrudan bizim memleketteki etkisine geçiyor.

"Osmanlı, porselene ’fağfur’ adı vermiş. Bu isim Çin imparatorları için de kullanılırmış. Katip Çelebi, 17. yüzyılın ortalarında yazdığı Cihannüma adlı eserinde ’fağfur’ diye bahsettiği porseleni uzun uzun anlatıyor. Biliyorsunuz porselen özel bir kilden yapılır. Ateşle temas ederek şekillendiği ve güzelleştiği için adına ’ateş sanatı’ diyenler de olmuş. Ama Katip Çelebi, ustalığın esasını kavrayamadığı için tıpkı Avrupalılar gibi kendine göre tarifler çıkarıyor ve şöyle diyor: ’Fağfurun aslı gayet latif bir ak taştır ki letafetine eş yoktur. O taşı döverler ve elekten geçirirler.’ Bu tabii o zamanların genel düşüncesiydi. Ama Çelebi, porselene hakkını çok güzel teslim etmiş ve bu eşsiz malzemeyi şöyle betimlemiş: ’Ve fağfuride üç hassasiyet vardır ki yeşimden gayrı hiçbir cevherde yoktur: Biri budur ki, içine her ne konsa tortusu aşağı çöküp saf eyler. İkincisi bu ki eskimez. Üçüncüsü elmastan başka hiçbir nesne tesir edip çizmez. Elması onunla tecrübe ederler... Ondan yemek ve şarap içmek aklı artırır, ferahlık verir. Ve her ne kadar kalın olup ettikleri nakış gözükmese de ateşe, ya ışığa, ya da güneşe tutsalar, nakış meydana çıkar.’"

Serdar Gülgün’ün porselenle teması ise antika üzerine danışmanlık yaptığı sırada başlamış. Bundan iki yıl kadar önce dünyanın en önemli porselen markalarından biri olan Herend’den bir teklif almış. Herend’in temsilcileri, Gülgün’e firmanın bir Osmanlı serisi yapmayı planladığını belirtmiş ve bu işi ona teklif etmişler. Başlamış çalışmaya ve o dünya güzeli, tığ gibi uzayan taç yaprakları olan İstanbul lalesini işlemiş porselene. Koleksiyon çok beğenilmiş. Ardından Osmanlı karanfillerini çıkarmış ortaya. Bu iki seri şimdi dünyanın her yerindeki Herend mağazalarında satılıyor.

Gülgün, şu sıralarda British Museum’da Osmanlı sanatı üzerine dersler veriyor. "Öğrencilere porseleni de anlatıyorum. Porselendeki Osmanlı süslemelerinin hangi anlamları ifade ettiklerinden bahsediyorum" diyor. Aklıma takılan bir soruyu yöneltiyorum: "Porselene en çok dokunmayı ve sesini dinlemeyi seviyorum. Sizce de porselenin yeryüzündeki tüm nesnelerden farkı yok mu?" "Elbette ki var" diyor heyecanla ve devam ediyor:

"Aslında porselen insanın beş duyusuna birden hitap eder. Ve bu haliyle ipeğe çok benzer. Göze nasıl güzellik kattığını anlatmaya gerek yok. Çok ama çok sert olmasına rağmen elinizi değdirdiğinizde ipeğe dokunur gibi olursunuz. Dile ve tat duygumuza katkısını sizin söylediğiniz gibi Katip Çelebi çok güzel anlatmış. İyi porselenle kötü porseleni ve bu malzemeyi diğerlerinden ayıran bir kokusu da vardır. Bu kokuyu en iyi son sırrın atılıp fırından çıktığı anı bilenler çok iyi anlar. Tabii bir de sesi var. Özellikle porselenin porselene değdiğinde çıkan müziği hiç bir şeye değişmem. Bu yüzden eski Çin sarayında tahta ya da metal kaşıklar yerine porselen kaşıklar kullanılırmış. Porselen bir kasede gezinen porselen bir kaşığın sesini duymak için herhalde..."

ÖMÜR BOYU GARANTİ

Serdar Gülgün’ün Herend için tasarladığı koleksiyon yemek, çay ve kahve takımları, salata tabağı, ekmek tabağı, tuz ve biberlik ile peçetelikler, pasta-pötibör tabakları ve ayaklı suplalardan oluşuyor.

Bundan sonra daha dekoratif işler tasarlayacağını, vazolar, abajur ve aplikler tasarlayacağını söylüyor. Bu serinin devamını da Herend için yapacak. "Koleksiyon yaptığım, antikayla da uğraştığım için porselenden hep korkarım. Kırılmasından, çatlamasından, kulplarının kopmasından ürkerim yani. Aldığınız bir üründe ya da takımda ilerleyen zaman içerisinde kırılma, çatlama ya da figüründe bozulma olduysa Herend tarafından onarılıyor. Bu çalışma tarzı bana güven veriyor. Çünkü ölümümden yıllarca sonra da Serdar Gülgün koleksiyonundan edinmiş olan birisi, takımda eksilen ya da kopan parçasını getirip yaptırabilecek. Bu bir sanatçıya ölümsüzlük duygusu aşılıyor."

Herend’de çalışan sanatçılar tıpkı Çin’de olduğu gibi ışıkla hareket ediyorlar. Sabah gün doğarken işlerine başlayıp güneşin devrilmeye başladığı, ışık kalitesinin düştüğü öğleden sonra saat üç gibi fırçalarını ellerinden bırakıyorlar.

OSMANLI SANATI UZMANI

Serdar Gülgün, İstanbul doğumlu. Liseyi Saint-Benoit’da okudu. Ardından İstanbul Üniversitesi’nde işletme eğitimigördü ve Londra’ya gitti. Londra Üniversitesi Doğu ve Afrika Araştırmaları Bölümü’nde (SOAS) Osmanlı hat sanatı, tekstili ve mutfağı üzerine eğitimini sürdürdü. İstanbul’a döndüğünde Vakko’da işe başladı. Osmanlı desenlerinden oluşturduğu tasarımlarını döşemelik ve perdelik kumaşlara uygulayarak özel bir koleksiyon yarattı. Bu arada tam sekiz yıl boyunca KÜSAV Vakfı’nın Osmanlı Sanatı sergilerini düzenledi, Osmanlı sanatı üzerine NTV’ye bir belgesel çekti, Louis Vuitton’a bir Osmanlı serisi yaptı.

ESKİ TARZLARI TEKRARLAMAK TÜKETİCİYİ SIKIYOR

Porselenin Avrupa’da dekorasyonda kullanımının artmasına paralel olarak Türkiye’de de yükseliş yaşanıyor. Ama her şeye rağmen porselen hak ettiği yere henüz gelmiş sayılmaz. Bizde hálá ve ısrarla eski tarzların tekrarlanması tüketiciyi sıkıyor. Oysa geleneksel sanatlarımızdan olağanüstü modern tarzlar yaratabiliriz. Çünkü çağımızda artık eskiden olduğu gibi ağdalı, karışık, gözü yoran, renk ve desenlerin iç içe girdiği modelleri olduğu gibi devam ettirmek yanlış. Esasında Osmanlı bu sadeliği çok önceleri yakalamış. Hint ya da İran porselenleriyle Osmanlı’nınkileri karşılaştırdığımızda bunu çok iyi anlıyoruz. Zarif, fazla süse kaçmadan; karanfilse karanfilin, gülse gülün, laleyse lalenin etrafında dönen bir sanat oluşturmuşuz eskiden. Bu biraz daha hafifletip estetize ederek porselene işleyebilir, stilimizi geliştirerek evrenselleştirebiliriz diye düşünüyorum.