Plastik 100 yaşında

Bilimsel adı "fenol-formaldehit polimer yapay reçine" olan mucizevi yapay maddeye, Yunanca’da biçimlendirme anlamına gelen plastikos’tan ilhamla plastik dedik. Cam, demir, çelikten farklıydı. Kolay şekillendiriliyor, elektrik iletmiyor, ısıyı az geçiriyor, kolay kırılmıyor, nemden etkilenip paslanmıyor, zor aşınıyordu. Baekeland, New Jersey’de kurduğu fabrikasında plastiği süzgeçten bilardo topuna, ilan panosundan kaleme kadar yüzlerce ürüne uyarladı. ABD’nin sayılı zenginleri arasına girdi. Bakalitten yola çıkılarak geliştirilen PVC, naylon, polyester yaşamın vazgeçilmezlerine dönüştü. Çevreye zarar verdiği anlaşılınca, gözden düştü. Yine de günlük hayatımızın birçok alanında karşımızda. Londra’daki Bilimler Akademisi plastiğin 100. yaşı vesilesiyle 2009’a kadar sürecek özel bir sergi düzenledi. Plastiğin evrimini gösteren 400 objenin yer aldığı sergide ayrıca biyolojik çözünürlüğe sahip alternatif malzemelerden üretilen objeler de sunuluyor. Biz de bakalitten günümüze plastiğin serüvenini özetledik.

KADINLARI ÇILDIRTAN ÇORAP

Naylon ipliği, Amerikan Du Pont şirketinin kimyageri Wallace Hume Carothers tesadüfen icat etti. Eritilmiş polyesterebatırılan çubuklar, birbirinden uzaklaştırıldığında, ortaya ipek benzeri, kopmadan uzayan bir madde çıkıyordu. Ancak çabuk eriyordu. Giysi yapımına uygun değildi. Du Pont, 1938’da poliyamid kullanıp ilk naylon ipi, bir yıl sonra ilk sentetik çorabı üretti. 1940’ta piyasaya çıkan çorap, ilk dört günde 4 milyon adet satıldı. II. Dünya Savaşı patlayınca bu madde, paraşüt, ip ve çadırda kullanıldı. Tabaka halindeki naylonların birleştirilmesiyle üretilen arkası dikişli naylon çoraplar, son derece seksi bulundu. Moda öylesine yayıldı ki, naylon çorap bulamayan kadınlar bacaklarının arkasına göz kalemiyle çizgi çekiyordu. Türk kadını 1966 sonrası naylon çoraba rahat erişme imkanı buldu.

KERAMET MOLEKÜLDE

Plastiğin en önemli özelliği, ısıtıldığında erimeden yumuşaması, kolayca biçimlendirilmesi, soğutulduğunda yeniden sertleşmesi. Bu özellik polimerlerin molekül yapısından kaynaklanıyor. Kömür, selüloz gibi doğal kaynaklardan da plastik üretilmekle birlikte, başlıca plastik hammaddesi petroldür. Rafineri atığından elde edilir. Dünya petrolünün yüzde 4’ü plastikte kullanılır.

DENİZDEKİ ACIMASIZ KATİL

Yüzde 90’ı petrolden üretilen plastiğin doğada erimesi binlerce yıl sürüyor. Mevcut geri dönüşüm teknikleri plastiğin ancak yüzde 10’unu geri kazandırabiliyor. Sadece ABD’de her yıl 100 milyar plastik poşet çöpe atılıyor. Birleşmiş Milletler rakamlarına göre okyanusların her kilometre karesinde ortalama 18 bin 500 adet plastik çöp var. Her yıl 100 bin deniz memelisi ve kaplumbağa, 1 milyon deniz kuşu bu nedenle ölüyor.

LATEKSİN NİMETLERİ SAYMAKLA BİTMEZ!

Her birey hayatı boyunca çoraptan pet şişeye, kalemden PVC esaslı pencereye, lastikten saklama kabına kadar ortalama 30 bin parça plastik eşya ediniyor. Kimileri lateks prezervatif kadar faydalı. Nüfus planlamasına yardımcı oluyor, cinsel yolla bulaşan hastalıkların önüne geçiyor. 1930 öncesi hayvan bağırsağından, kauçuktan üretilirdi. İkinci Dünya Savaşı sırasında Alman, İngiliz ve Fransız askerlere standart giysiyle birlikte bir kutu da prezervatif veriliyordu. ABD ordusu önlem almadı, on binlerce askeri savaştan hastalıkla döndü. Günümüzde lateks kadınların da hizmetinde. Lateks olmasaydı, AIDS ve diğer cinsel yoldan bulaşan hastalıkların kurbanı 20 kat fazla olacaktı. Dünya nüfusu yüzde 30 artmış olacaktı.

KANIMIZ PLASTİK AKACAK

Yakında plastik damarlarımıza da girerse şaşırmayın. Bilim adamları plastik türevlerinden, kanımızdaki oksijeni taşıyan hemoglobine çok benzer yapay bir molekül üretmeye hazırlanıyor.

YAYALARA PLASTİK KAPORTA KORUMASI

Avrupa’da, ölümle sonuçlanan her beş trafik kazasından birinde yayalar kurban oluyor. Kore’de ise bu oran yüzde 39. Hyundai, Cenevre Otomobil Fuarı’nda sergilediği yeni çevreci QarmaQ adlı modelinde kaporta ve tamponu plastik yaptı. Çarpma anında yayaya uygulanan şiddeti 10’da ikiye indiriyor, kazazedeyi fırlatmıyor. Sistemin yaya ölümlerini büyük oranda önlemesi bekleniyor.

BESLE BAKTERİYİYAPSIN PLASTİĞİ

Tüm zararına rağmen plastiğin yerine geçecek madde piyasaya çıkmadı. Bulunan madde maliyet nedeniyle yaygınlaşamadı. Araştırmacılar, beş yıl önce, bazı bakterilerin fosfor ve azot azlığında PHB (poli-hidroksibütirat) isimli polimer ürettikleri keşfetti. Üretim ağırlıklarının yüzde 70’ine ulaşıyordu. PHB’nin çok miktarda üretilebilmesi için önce bakteriler biyoreaktörlerde bol miktarda glikozla çoğaltılıyor. Ortamdaki azot miktarı azaltılıyor. Bakteri açlık ihtimaline karşı, glikoz yardımıyla PHB küreciği şeklinde gıda stoku yapıyor. Yeterince PHB üretildiğinde, bakterinin hücre zarı kimyasal yardımıyla parçalanıyor. Saflaştırma süreci sonucu PHB toza dönüşüyor. Şekillendirilmeye hazır hale geliyor. PHB’den şampuan şişesi de kimlik kartı da yapmak mümkün. Çöpe atıldığında, bakteriler tarafından kısa sürede çözülüp, su ve karbondioksite dönüşüyor. Japonya’da Biofan firması, PHB’den plastik kimlik, banka kartı, çöp torbası, poşet, sera örtüsü üretiyor. Bitkilerden de plastik türevi elde etmek mümkün. Toyota’nın elektrikle çalışan yeni modeli I-Unit tamamen mısır ve şekerkamışından elde edilen doğal plastikten üretilmiş.

HANGİ TÜR PLASTİĞİ NEREDE KULLANIYORUZ?

Polietilen (PE): Geniş bir kullanım alanı var, çok ucuzdur.

Polipropilen (PP): Otomobil yan sanayisinde, bahçe mobilyalarında.

Polistiren (PS): Ambalajlama, elektronik ve beyaz eşyaların plastik kısımlarında.

Polietilen tereftalat (PETE): Pet şişelere ismini veren malzeme.

Polyamid (PA): Naylon denilen malzeme fiber, diş fırçası kılları, misinada kullanılıyor.

Polyester: Tekstilde kullanımı yaygın.

Polivinil klorid (PVC): Boru ve profilde.

Polikarbonat (PC): CD, gözlük imalatında.

Akrilonitril bütadien stiren (ABS): Elektronik aletlerin plastik aksamında.

Poliviniliden klorid (PVDC): Yiyecek paketlemede.

Politetrafloroetilen (PTFE): Teflon olarak bilinen madde sıcak yüzey kaplamasında, tavalarda kullanılıyor.

Poliüretan: Yalıtım köpüğünde.