Panikteyim panikte!

Panik bozukluk neden giderek daha yaygın hale geliyor? Bunun biyopsikososyal nedenleri nelerdir? Kişinin sürekli öleceği, kalp krizi geçireceği gibi korkularla yaşaması başkaları tarafından nasıl anlaşılabilir?  Aile ve yakın çevre ataklar geçiren kişiye karşı doğru davranışı nasıl geliştirebilir? Panik atakla ilgili tüm bilinmeyenleri Üsküdar Üniversitesi Feneryolu Sağlık Uygulama Araştırma Merkezi'nden Psikiyatri Uzmanı Prof. Dr. Orhan Doğan cevapladı...

-Panik bozukluğu nedir? Nasıl ortaya çıkar?
Panik bozukluÄŸu, aniden ortaya çıkan panik nöbetleri ve nöbetler dışındaki zamanda beklenti anksiyetesinin olmasıyla belirli bir bozukluktur. Panik nöbeti, aniden ortaya çıkan ÅŸiddetli anksiyete, onun fizyolojik ve biliÅŸsel belirtilerinin yaÅŸandığı, belirtilerin 10 dakika gibi bir sürede en üst düzeye ulaÅŸtığı ve sonra ÅŸiddetinin giderek azaldığı bir nöbettir. Â

-Panik bozukluk ile panik atak arasındaki fark nedir?
Panik bozukluğunda panik nöbeti vardır, ancak kişi bir kez panik nöbeti geçirip başka nöbet geçirmez ve beklenti anksiyetesi olmazsa, panik bozukluğu tanısı konmaz. Panik bozukluğu olan kişide işlev bozukluğu ortaya çıkar.

-Panik bozukluğun temelinde korku nasıl bir yere sahip?
Panik bozukluğunun temel belirtisi ani, beklenmedik ve şiddetli anksiyete duygusunun fizyolojik belirtiler de dahil şekilde yaşanmasıdır. Anksiyete görünür bir neden olmadan ortaya çıkabilirken, bazı gerçek veya hayali korkulu durumlarla karşılaşmayla da ilgili olabilir. Burada kişinin tehdit veya tehlike algısı önemlidir, gerçekten bir tehdit veya tehlike olması gerekmez. Panik bozukluğu olan kişilerde korku, anksiyetenin fizyolojik belirtilerinin yanlış yorumlanmasıyla ilgilidir. Burada stres kavramından da söz etmek uygun olur. Stres yaratan durumlarda insan kendisini bir tehdit veya tehlike altında hisseder. Strese verilen en temel yanıt "kaç veya savaş" tepkisidir. Anksiyete, korku gibi duygusal tepkiler strese karşı verilen uyuma yönelik tepkilerdir.

-Panik hastalarında en çok yaşanan korkular nelerdir?
Panik bozukluğunda nöbet sırasında en sık görülen korkular denetimini kaybetme, delirme/çıldırma, ölüm, kalp krizi geçireceği korkularıdır. Temel olarak kişinin beden duyumlarını algılaması ve değerlendirmesindeki bozukluk korkuya neden olur. Zamanla korkudan korkmaya kadar ilerleyebilir. Panik bozukluğu agorafobiyle birlikteyse, yalnız başına dışarıya çıkmaktan da korkabilir.

 -Panik bozukluğun bir ön evresi var mı?
Panik bozukluÄŸunda anksiyete aniden ortaya çıkar. Bir ön evreden söz edemeyiz, fakat nöbetler arasında beklenti anksiyetesi sürekli vardır.Â

-Panik bozukluğun başlama yaşı nedir?
Panik bozukluğu genellikle gençlik ve genç erişkinlik dönemlerinde başlar. Bu dönemlerle kastedilen yaşlar yirmili yaşların hemen öncesi ve sonrasıdır. Çocukluk ve erişkinlik dönemlerinde de başlayabilir, yaşlılık döneminde çok nadirdir.

-Panik atakları ile panik nöbetleri aynı şey midir?
Evet, eşanlamlı olarak ikisi de kullanılmaktadır.

-Nöbetleri önceden fark etmek mümkün müdür?
Genel olarak panik nöbetlerinin ne zaman, nerede geleceÄŸi belli deÄŸildir ve tanım gereÄŸi aniden baÅŸlar.Â

-Yüksek kaygı ve panik arasında nasıl bir bağlantı kurulabilir?
Anksiyete terimi Türkçede kaygı olarak da kullanılır. Bu açıdan bakarsak, yüksek kaygı ile panik birbiriyle yakından ilişkilidir. Panik duygusu aniden ortaya çıkan şiddetli düzeydeki anksiyete anlamına gelir. Panik nöbeti geçirmeyen, fakat genel olarak kaygı düzeyi yüksek olan kişilerde panik bozukluğunun ortaya çıkma olasılığı diğer kişilerden daha yüksektir. Bir başka deyişle, kaygı düzeyinin yüksek olması panik bozukluğu için bir risk etkenidir.

-Cinsiyet farklılıkları açısından değerlendirir misiniz?
Panik bozukluğu tüm çalışmalarda ve tüm toplumlarda kadınlarda erkeklerden daha yüksek oranda görülmektedir. Çalışmaların çoğunda kadın/erkek oranı 2 civarında bulunmuştur.

-Panik bozukluğunda öğrenilmişlik söz konusu mudur?
Panik bozukluğunda öğrenmenin rolü konusunda hayvan deneyleri yapılmış olmakla birlikte, insanlardaki rolü konusunda fazla bilgimiz yok. Kaygı düzeyi yüksek olan anne-babaların çocuklarında panik bozukluğunun daha yüksek oranda görüldüğü saptanmakla birlikte, bu durum daha çok genetik etkenlere bağlanmıştır.

-Panik bozukluğu yaşayanlarda intihar eğilimleri görülüyor mu?
Panik bozukluğu olanlarda intihar eğilimi olabilmekle birlikte, intihar girişimleri çok düşük orandadır. Bunlar önceden planlanmayan girişimlerdir.

-Panik ataklarında yaşanan fiziksel durumlarda var değil mi? Kişide ataklar sırasında ne gibi değişiklikler gözlenir?
Panik nöbeti sırasında duygusal belirtilere anksiyetenin fizyolojik belirtileri de eşlik eder. Bunlar çarpıntı veya nabızda artma, nefes darlığı veya hava açlığı, titreme, uyuşma, terleme, bulantı, sıcak-soğuk basması, denge bozukluğu, baygınlık hissidir. Davranışsal olarak nöbet sırasında kişi ne yapacağını bilemez, amaçsızca dolaşabilir.

-Fizyolojik belirtileri aldık. Panik atakların psikolojik belirtilerini de alabilir miyiz?
Tabi. Panik nöbeti sırasında kiÅŸi yoÄŸun bir sıkıntı, denetimini yitirme korkusu, delirme/çıldırma korkusu yaÅŸanır. Fiziksel belirtilerle ilgili endiÅŸe, kalp krizi veya inme geçireceÄŸi gibi korkular, kendini ve çevresini farklı algılama, ölüm korkusu gibi belirtiler yaÅŸayabilir. Bu belirtilerle birlikte çaresizlik, ne yapacağını bilememe duygusu da vardır. Â

-Atakların geldiği yerler kişiye göre farklılık gösteriyor mu?
Panik nöbetlerinin ortaya çıkma yeri agorafobi olup olmamasına göre değişir. Agorafobisiz panik bozukluğunda nöbet herhangi bir yerde gelebilir. Agorafobili panik bozukluğunda ise, nöbet kişinin kolayca kaçamayacağı veya yardım alamayacağı yerlerde örneğin, aşırı kalabalık ortamlar, uçak, açık alan, kapalı alan gibi yerlerde ortaya çıkar.

-Alkol ve maddenin panik bozuklukta yeri nedir? Başı çektiği söylenebilir mi?
Bağımlılık yapan maddeler panik bozukluğunun başlamasından çok, panik bozukluğuyla birlikte görülme açısından önemlidir. Aşırı kafein alma panik nöbetini ortaya çıkarabilmektedir.

-Atağı başlayan kişi neler yapmalıdır?
Panik nöbeti sırasında kişi mantıklı olarak düşünemez. Tedaviyle kişiler ne yapabileceklerini ve yoğun anksiyeteyi denetim altına alabilmektedir. Bozukluğun yeni başladığı kişiler güvenli buldukları bir yere oturup gevşeme ve solunum egzersizi yapabilir.

-Panik hastalarının temel karakteristik özellikleri nelerdir?
Panik bozukluğu olanlarda nöbetler dışında en belirgin özellik beklenti anksiyetesinin olmasıdır. Bu durum onların sürekli olarak normalden biraz daha anksiyeteli ve gergin olmalarına neden olur. Bazıları yalnız olarak evden dışarıya çıkamaz, bazıları çalışmıyorlarsa veya izindeler ise, en güvenli buldukları yer olarak hastanede zaman geçirebilir.

-Panik sorunlarında stres ne kadar önemli bir etkendir?
Panik bozukluğunda stres hem bozukluğu başlatıcı, hem de bozukluğu sürdürücü olarak rol oynayabilir. Bu açıdan önemli bir etkendir.

-Kişilik ne kadar önemli burada? Panik bozukluğuna kişilik yatkınlığından bahsedilebilir mi? Hangi kişilik tiplerinde daha çok görülür?
Panik bozukluğuna yatkınlığı gösteren özgül bir kişilik bozukluğu yoktur. Bazı kişilik özellikleri panik bozukluğu açısından önemlidir. Bunlar anksiyete duyarlılığı, davranışsal engellenme, stresle baş etme yetersizliğidir. Bu özelliklerin genetik ve yetiştirilme biçimiyle ilgisi vardır.

-Biraz da ipuçları almak istiyorum şimdi sizden. Panik bozukluğu yaşayanlar bastırmak için ne gibi şeylere yönelirler?
Panik nöbeti sırasında yaşanan en önemli duygulardan biri çaresizliktir. Hastalar o anda hiç bir şey yapamayacak, düşünemeyecek gibi olduklarını belirtir. Panik bozukluğunun gidişi sırasında ise, kendi kendine telkin, öğrendikleri solunum egzersizi ve bilişsel tedavi tekniklerini uygulamaya çalışırlar. Bazıları olumsuzu duygu ve yaşantılardan kurtulmak için bazı maddeler kullanmaya başlayabilir. Bazıları çaresizlik içinde teslim olmuş gibidir.

-Başarı günümüzün temel kaygılarından birisi… Sürekli başarı beklentisini yüksek tutan bir ailenin hassas çocuğunu risk altında sayabilir miyiz?
Çocukta genetik bir temel varsa birinci derece akrabalarında panik bozukluğunun olması, bu durum riski artırabilir. Genetik temel yoksa, herhangi bir stres etkeni kadar önemli olabilir; tek başına önemli bir risk etkeni olarak düşünmek doğru olmaz.

-Sık duyduğumuz egzersizleri sormak istiyorum. Panik atağı yaşayanlarda nefes egzersizleri önemli bir yere sahip herhalde?
Solunum egzersizleri herkeste hem bedensel, hem de zihinsel bir gevşeme sağlar. Panik bozukluğu olanlarda solunum egzersizleriyle birlikte, diğer gevşeme tekniklerinin uygulanması yararlıdır.

-Seyri hakkında neler söyleyebilir siniz? Panik bozukluğunun gidişi ve sonlanması nasıldır?
Panik bozukluğu genel olarak inişli-çıkışlı bir gidiş gösterir. Hastaların yarıya yakını tam olarak düzelirken, geriye kalanlarda kronik bir gidiş görülebilir.

 -Tedavide neler yapılıyor?
Panik bozukluğunun tedavisinde en temel yaklaşımlar ilaç tedavisi ve bilişsel-davranışçı tedavilerdir. Bunlarla iyi sonuç alınabilmektedir. Bunların dışında özellikle anksiyetenin fizyolojik belirtilerine yönelik olarak biofeedback uygulanabilir.