Manda sevdası
Güncelleme Tarihi:
Sibel ARNA/sarna@hurriyet.com.tr
Oluşturulma Tarihi: Haziran 29, 2008 00:00
On yıl öncesine kadar Samsun Kızılırmak Deltası’ndaki çocuklar mandanın kuyruğunda büyürlerdi. Kuyruğunu salıncak, gövdesini kaydırak yapar oynarlardı. Sonra manda nüfusu azalmaya başladı. 1990 sayımlarında sayıları 10 bindi, bu yıl 2800’e düştüler. Çünkü deltada sular kirleniyor, mandalar ölüyordu. Sahipleri mandaları deltanın en uç noktalarına göndermeye başladı. Mandalar uzaklaştıkça mandıralar çalışmaz hale geldi, manda sütü, manda yoğurdu gibi nimetler unutulacak kadar azaldı.
Ve manda kuyruğunda büyümek eski günleri hatırlayanların dilinde bir deyim olarak kaldı. Mandanın yok olması demek, sadece sütünden ve etinden mahrum kalmakla kısıtlı değil. Mandanın suda bastığı yer balıklara yuva oluyor. Sazları yediğinden göller kurumaktan kurtuluyor. Yani onlar azaldıkça doğal denge de bozuluyor.
Çözüm yolu şöyle bulundu: Samsun Valiliği, Ondokuz Mayıs Ünivesitesi, Tarım İl Müdürlüğü ve Doğa Derneği el birliğiyle Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Küresel Çevre Fonu’na sunulmak üzere bir proje hazırladı. Projenin adı, deltadakilerin duygularını yansıtıyor: Manda Sevdası. Proje, manda konusunda farkındalık yaratmayı, mandanın nimetlerini geniş bir kullanım alanına yaymayı, kısacası manda yetiştiricilerinin sevdasını hepimizin sevdası yapmayı hedefliyor.
Proje kapsamında Samsun İli Manda Yetiştiricileri Birliği kuruldu. Birliğin başkanı İsmail Metin şu anda 70 üyelerinin bulunduğunu söylüyor. Üye olmak için en az üç anaç manda sahibi olmak gerekiyor.
Samsun’un Bafra ilçesindeki Kızılırmak Deltası 57 bin hektarlık bir alana yayılıyor. Burada irili ufaklı 22 göl, toplam 12 bin hektar sulak alan var. Türkiye’deki manda nüfusunun yüzde 15’i burada yaşıyor. Delta bir kuş cenneti. Türkiye’de yaşayan 465 kuş türünün 328’i görülebiliyor. Sülük, salyangoz ve kurbağa toplanıp satılıyor. İlaç yapımında kullanılan göl soğanı ihraç ediliyor.
On yıl önce ekilen çeltiğin içinde yetişen ayrık otları elle tek tek ayıklanırdı. Köylüler kimyasalları keşfedince suyun içine serpip çeltik ile yabani otu birbirinden öyle ayırmaya başladı. Bunun doğayı mahvettiği sonradan anlaşıldı. Çeltiğin suyuna karışan kimyasallar her şeyi etkiliyordu. Dört yıl önce toplu manda ölümleri başladı. Manda yok oldukça göller sazlandı, balıklar yok oldu, sular balçık haline geldi. Suların yakınındaki ormanlarda ağaçlar kurudu. Şu anda orman, korku filmi platosundan farksız. Bitkilerin en güçlüsü ağacın, hayvanların en güçlüsü mandanın ölmesi, deltada alarm verdi. Tek kurtuluşun ekolojik tarım olduğu biliniyor. Şu anda bölgede bir kişi organik çeltik yetiştiriyor. O da eski Samsun Milletvekili Ahmet Aydın. Onun çeltik tarlasında balıklar yüzüyor.
MANDANIN HAYATI
Altı ay ahırda, altı ayı dışarıda yaşıyorlar. Nisanın 10’u geldi mi ahırlardan çıkıyor, kasım ayında ikişer yavruyla geri dönüyorlar. Manda yavrusuna malak ya da balak deniyor.
Mandanın derisi güneşe hassas. Güneş tepedeyken çamurla sıvanması ya da suya girmesi şart.
Doğum yapacağı zaman göllerin ortasındaki adacıklara çıkıyor. Kimseyi yanına yaklaştırmıyor. Bir hafta sonra malağıyla ortaya çıkıyor.
![/images/100/0x0/55eacd9df018fbb8f897aec9]()
Çalı, ağaç, diken, saz yiyor. 5 kilo inek sütünden bir kilo peynir elde edilirken, aynı miktarda manda sütünden 3 kilo peynir yapılabiliyor.
Günün büyük bölümünü suyun içinde çalı çırpı yiyerek geçirdiği için göllerin kurumasını engelliyor. Bastığı yerde açtığı ayak izi balıklara yuva oluyor.
BU MEVSİMDE LOKUM OLUR MU?
Bafra Meydanı’ndaki iki pastane 50 yıldır manda kaymaklı lokum yapıyor. İbrahim Kırılmaz bu mevsimde manda lokumu yapılamayacağını iddia ediyor. Sıcakta kaymak lokuma dönüşmeden erir, diyor. İsmail Çıplak ise lokumu yapmış, satıyor bile. Hangisi haklı? Bu sorun ancak üniversite lokuma standart getirdiğinde çözülecek.
EN GÜZEL MANDA YAVRUSU YARIŞMASI
68 bin dolarlık projenin en önemli amacı, sütün takvimini ortaya çıkarmak. Projenin bilim kurulu üyesi Ali Kemal Ayan, "Buralarda herkes bu süte sevdalı ama sütün takvimi yok" diyor. Yani hangi mevsimde, ne kadar süt çıkar, kimse bilmiyor. Bir diğer amaç manda sahiplerinin eğitilmesi. Mandalar nasıl ıslah edilir, ürünlerin hijyeni nasıl sağlanır öğrenilecek. Bir mandıra seçilecek, burası herkese örnek olacak. Ayrıca en güzel manda yavrusu yarışması bile düzenlenecek. Bu arada Samsunlu işadamları mandayla ilgilenmeye başladı. Samdo sütünden dondurma yapmaya çalışıyor. Samyo yoğurt ve manda kaymağı. Florya Et ise manda eti üzerinde çalışıyor.
MANDA MOZZARELLA
Manda sütünden mozzarella, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Gıda Mühendisliği bölümü öğrencisi Çağım Akbulut’un bitirme tezi. O şu anda ABD Wisconsin Üniversitesi Food Science and Technology bölümünde doktora yapıyor. Tezi TÜBİTAK ve Ondokuz Mayıs Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından desteklendi.Tez hocası Doç. Dr. Fehmi Yazıcı, bir başka öğrencisinin de manda yoğurdunu standardize etmek için dört yıldır çalıştığını söylüyor. Kendisi de manda kaymaklı lokum üzerinde çalışıyor. Amacı ürüne standart getirmek.
Çözüm yolu şöyle bulundu: Samsun Valiliği, Ondokuz Mayıs Ünivesitesi, Tarım İl Müdürlüğü ve Doğa Derneği el birliğiyle Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Küresel Çevre Fonu’na sunulmak üzere bir proje hazırladı. Projenin adı, deltadakilerin duygularını yansıtıyor: Manda Sevdası. Proje, manda konusunda farkındalık yaratmayı, mandanın nimetlerini geniş bir kullanım alanına yaymayı, kısacası manda yetiştiricilerinin sevdasını hepimizin sevdası yapmayı hedefliyor.
Proje kapsamında Samsun İli Manda Yetiştiricileri Birliği kuruldu. Birliğin başkanı İsmail Metin şu anda 70 üyelerinin bulunduğunu söylüyor. Üye olmak için en az üç anaç manda sahibi olmak gerekiyor.
Samsun’un Bafra ilçesindeki Kızılırmak Deltası 57 bin hektarlık bir alana yayılıyor. Burada irili ufaklı 22 göl, toplam 12 bin hektar sulak alan var. Türkiye’deki manda nüfusunun yüzde 15’i burada yaşıyor. Delta bir kuş cenneti. Türkiye’de yaşayan 465 kuş türünün 328’i görülebiliyor. Sülük, salyangoz ve kurbağa toplanıp satılıyor. İlaç yapımında kullanılan göl soğanı ihraç ediliyor.
On yıl önce ekilen çeltiğin içinde yetişen ayrık otları elle tek tek ayıklanırdı. Köylüler kimyasalları keşfedince suyun içine serpip çeltik ile yabani otu birbirinden öyle ayırmaya başladı. Bunun doğayı mahvettiği sonradan anlaşıldı. Çeltiğin suyuna karışan kimyasallar her şeyi etkiliyordu. Dört yıl önce toplu manda ölümleri başladı. Manda yok oldukça göller sazlandı, balıklar yok oldu, sular balçık haline geldi. Suların yakınındaki ormanlarda ağaçlar kurudu. Şu anda orman, korku filmi platosundan farksız. Bitkilerin en güçlüsü ağacın, hayvanların en güçlüsü mandanın ölmesi, deltada alarm verdi. Tek kurtuluşun ekolojik tarım olduğu biliniyor. Şu anda bölgede bir kişi organik çeltik yetiştiriyor. O da eski Samsun Milletvekili Ahmet Aydın. Onun çeltik tarlasında balıklar yüzüyor.
MANDANIN HAYATI
Altı ay ahırda, altı ayı dışarıda yaşıyorlar. Nisanın 10’u geldi mi ahırlardan çıkıyor, kasım ayında ikişer yavruyla geri dönüyorlar. Manda yavrusuna malak ya da balak deniyor.
Mandanın derisi güneşe hassas. Güneş tepedeyken çamurla sıvanması ya da suya girmesi şart.
Doğum yapacağı zaman göllerin ortasındaki adacıklara çıkıyor. Kimseyi yanına yaklaştırmıyor. Bir hafta sonra malağıyla ortaya çıkıyor.
Çalı, ağaç, diken, saz yiyor. 5 kilo inek sütünden bir kilo peynir elde edilirken, aynı miktarda manda sütünden 3 kilo peynir yapılabiliyor.
Günün büyük bölümünü suyun içinde çalı çırpı yiyerek geçirdiği için göllerin kurumasını engelliyor. Bastığı yerde açtığı ayak izi balıklara yuva oluyor.
BU MEVSİMDE LOKUM OLUR MU?
Bafra Meydanı’ndaki iki pastane 50 yıldır manda kaymaklı lokum yapıyor. İbrahim Kırılmaz bu mevsimde manda lokumu yapılamayacağını iddia ediyor. Sıcakta kaymak lokuma dönüşmeden erir, diyor. İsmail Çıplak ise lokumu yapmış, satıyor bile. Hangisi haklı? Bu sorun ancak üniversite lokuma standart getirdiğinde çözülecek.
EN GÜZEL MANDA YAVRUSU YARIŞMASI
68 bin dolarlık projenin en önemli amacı, sütün takvimini ortaya çıkarmak. Projenin bilim kurulu üyesi Ali Kemal Ayan, "Buralarda herkes bu süte sevdalı ama sütün takvimi yok" diyor. Yani hangi mevsimde, ne kadar süt çıkar, kimse bilmiyor. Bir diğer amaç manda sahiplerinin eğitilmesi. Mandalar nasıl ıslah edilir, ürünlerin hijyeni nasıl sağlanır öğrenilecek. Bir mandıra seçilecek, burası herkese örnek olacak. Ayrıca en güzel manda yavrusu yarışması bile düzenlenecek. Bu arada Samsunlu işadamları mandayla ilgilenmeye başladı. Samdo sütünden dondurma yapmaya çalışıyor. Samyo yoğurt ve manda kaymağı. Florya Et ise manda eti üzerinde çalışıyor.
MANDA MOZZARELLA
Manda sütünden mozzarella, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Gıda Mühendisliği bölümü öğrencisi Çağım Akbulut’un bitirme tezi. O şu anda ABD Wisconsin Üniversitesi Food Science and Technology bölümünde doktora yapıyor. Tezi TÜBİTAK ve Ondokuz Mayıs Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından desteklendi.Tez hocası Doç. Dr. Fehmi Yazıcı, bir başka öğrencisinin de manda yoğurdunu standardize etmek için dört yıldır çalıştığını söylüyor. Kendisi de manda kaymaklı lokum üzerinde çalışıyor. Amacı ürüne standart getirmek.