Ä°ÅŸi bu sorulara cevap vermek

Karısı aldatıyor, arkadaşıma söylemeli miyim?Ä°ÅŸ arkadaşım aşırıyor, amirime söyleyeyim mi?Moral olsun diye çirkine güzel demek etik midir?Aslında Randy Cohen, Emmy ödüllü bir komedi yazarı. Amerikan gazetelerinden The New York Times'ın hafta sonu ekinde ‘‘The Ethicist’’ (Etikçi) adında bir köşesi var. Okuyuculardan gelen ‘‘Acaba böyle davranmam etik mi’’ sorularını yanıtlıyor. Arkadaşının eÅŸini baÅŸkasıyla sarmaÅŸ dolaÅŸ görenin bunu arkadaşına, iÅŸyerinden malzeme çalanı patronuna ihbar edip etmemesi gerektiÄŸi gibi binbir konuda etik standart belirliyor. Bu köşeyi yazmaya baÅŸlayana kadar etikle ilgili bir yazar deÄŸilmiÅŸ Cohen. Köşeye mektup yazanlardan çoÄŸunun, aslında kendi sorusunun yanıtını bildiÄŸini, ancak neden o kararı vermeleri gerektiÄŸini bilmediklerini söylüyor.Cohen, Türkiye Etik DeÄŸerler Merkezi (TEDMER) Vakfı, Ethics Recource Center (ERC), Arı Hareketi ve National Democratic Institute (NDI) iÅŸbirliÄŸiyle düzenlenen Üçüncü Etik Zirvesi için bu hafta Ä°stanbul'a geldi. Hilton'da düzenlenen ‘‘KüreselleÅŸen Dünyada Etik DeÄŸerler ve Sorunlar’’ baÅŸlıklı toplantıda ‘‘Medyada Etik’’ konusunda bir konuÅŸma yaptı. Toplantı öncesinde Cohen'le buluÅŸtuk, etik yaklaşımını konuÅŸtuk.ETÄ°K ODADAN DIÅžARI ÇIKINCA BAÅžLARSon yıllarda hayatımıza yerleÅŸen ‘‘etik’’ Türkçe sözlüklere göre, ‘‘ahlak bilimi’’ ya da ‘‘ahlaki’’ anlamına geliyor. Cohen ise etik kavramını ‘‘Eylemlerinize rasyonel bir sebep bulmak ve iyi biri olabilmek için uÄŸraÅŸmak’’ ÅŸeklinde tanımlıyor. Cohen, etiÄŸin baÅŸka insanlar iÅŸin içine girince baÅŸladığını söylüyor: ‘‘ÖrneÄŸin Hıristiyanlığa göre kendi başınıza bir odada, sadece kötü düşünerek bile günah iÅŸleyebilirsiniz ama ‘etik olmayan’ bir ÅŸey yapmak için odanın dışına çıkmanız ve baÅŸka bir insana zarar vermeniz gerekir. Etik olmayan düşünce yoktur, sadece etik olmayan davranış vardır.’’ HERKESÄ°N YAPTIÄžINIZI GÖRDÜĞÜNÃœ DÜŞÜNÃœNCohen'in etik kurallarla ilgili ‘‘tek doÄŸru’’ listesi yok. Her tür etik sisteminden yararlanıyor: ÖrneÄŸin Immanuel Kant bir sistem önermiÅŸ. Zor bir problemle karşılaşıldığında bireyin kendine, bu durumdaki herkes benim gibi davransa ne olurdu, diye sorması gerektiÄŸini söylüyor. Çok faydalı bir etik düşünme ÅŸekli. Ancak her zaman geçerli deÄŸil. Åžeffaflık adı verilen bir etik düşünce sistemi daha var. Buna göre sanki toplumdaki herkes yaptığınızı görüyormuÅŸ gibi davranmalısınız. Bazen bu da iÅŸe yarar. Etik davranmak bir zorunluluk. Bu yüzden insanlar etik davramanın itici olduÄŸunu düşünebilir. Buna karşın çoÄŸunluk böyle düşünmüyor. Nasıl bir dünyada yaÅŸamak istediklerini, insanlar kendilerine sormalı. Daha iyi bir dünyada yaÅŸamak için etik davranmak gerekiyor. Zaten çoÄŸu zaman insanlar neyin doÄŸru olduÄŸunu da biliyor.YÃœZDE 100 ETÄ°K OLMAK MÃœMKÃœN MÃœ?‘‘Bir insan sürekli etik kurallara uygun davranabilir mi?’’ Hayır, tamamen saf olmayı deneyemeyiz. Yapmaya çalıştığımız saygılı ve onurlu insanlar olmak. Bizler bu dünyada yaÅŸamak zorundayız. ÖrneÄŸin nükleer silah üreten General Electric (GE) benim de bir dönem çalıştığım NBC'nin sahibi. Askeri malzeme yapıyorlar, çevreyi kirletiyorlar. O zaman iÅŸi bırakmalı mıydım? EÄŸer ‘‘tamamen saf’’ olsaydım GE için çalışamazdım, ama o zaman nasıl geçinirdim bilemiyorum. BaÅŸka seçeneÄŸiniz yoksa açlıktan ölmemelisiniz. Yapamayacağınız ve yapacağınız iÅŸler vardır bunu siz seçmelisiniz. Burada da direkt mi dolaylı yoldan mı o iÅŸin içinde olduÄŸunuz seçiminizi etkilemeli.NE ZAMAN YALAN SÖYLEYEBÄ°LÄ°RÄ°Z?Bir üniversite araÅŸtırması insanların günde ortalama 100 kez yalan söylediÄŸini ortaya çıkarmış. Bazen ayakta kalmak için yalan söylemek zorundayız. Düşünün 1850'de Amerika'da yaşıyorsunuz ve sahiplerinden kaçmış köleleri evinizin bodrumunda saklıyorsunuz. Onları yakalamaya gelen biri ‘‘Burda hiç köle var mı’’ diye sorduÄŸunda yalan söylemek zorundasınız. O yüzden ‘‘asla yalan söyleme’’ kuralı bence doÄŸru deÄŸil.En çok sorulan sorularARKADAÅžIMIN EŞİ BAÅžKASININ KOLLARINDAYSA‘‘Bir arkadaşımın eÅŸini otelde baÅŸka bir adamın kollarında gördüm. Bunu arkadaşıma söylemeli miyim, yoksa söylememeli miyim?’’ Ä°lk kez kendime bu soruyu sorduÄŸumda ‘‘hayır’’ dedim. Çok karışık bir durum, arkadaÅŸlığın gerektirdiÄŸi bazı görevler vardır. Söylemezseniz arkadaşınızı aldatıyormuÅŸ gibi olursunuz. Söylerseniz evliliÄŸini yıkabilirsiniz. Burada önemli olan, arkadaşınızın böyle bir ÅŸeyi bilmek isteyip istemeyeceÄŸi. Ben bilmek isterdim, ama birçok insan böyle bir ÅŸeyi asla bilmek istemediÄŸini söylüyor. EÄŸer arkadaşınız aldatılıyorsa bunu bilmek istediÄŸinden eminseniz söyleyin. Bilmek istemiyorsa söylemeyin, emin deÄŸilseniz de bence yine bu korkunç sırrı kendinize saklamalısınız. Bazı aileler ise çocuklarının eÅŸcinsel olduÄŸunu kabul etmek istemediklerinde bu yola baÅŸvuruyor. ‘‘OÄŸlum 40 yaşında ve ev arkadaşıyla birlikte oturuyor’’ demek onlara daha kolay geliyor. HASTANE GANGSTERDEN BAÄžIÅž KABUL EDER MÄ°?Bir hastane gangsterin bağışını kabul edip edemeyeceÄŸini sordu. Bence hastane sigara firmasından geldiÄŸinde bağışı reddetmeli, gangsterden gelirse almalı. Shaw ‘‘saf veya iyi para yoktur, sadece para vardır’’ diyor. Hastane ile sigara fabrikasının iÅŸi birbirine karşıt ama gangster ile deÄŸil.Ä°Åž ARKADAÅžIM MALZEME AÅžIRIYORSA?‘‘İş arkadaÅŸlarımdan biri iÅŸyerinden malzeme aşırıyorsa bunu patronuma söylemeli miyim?’’ Sık gelen bu soruya cevabım ÅŸu: EÄŸer müdürseniz bu sizin göreviniz. Gerekeni yapmalısınız. Çalan kiÅŸi iÅŸ arkadaşınızsa o zaman durum daha zor. Aslında onu ihbar etme zorunluluÄŸunuz yok. Hiç kimse ihbar etmezse, bu kez ÅŸirket herkesin hırsızlık yaptığı yer haline gelir, bu da hiç iyi olmaz. Patrona gidip ‘‘Ofis malzemelerinin ortadan kaybolması gibi bir sorunumuz var, biliyor musunuz’’ diyebilir ve kimsenin adını vermeyebilirsiniz.YAKININI KAYBEDENE HÄ°SLERÄ°NÄ° SORMALI MI?MesleÄŸe yeni baÅŸlayan bir gazeteci ve annesi bana bir soru gönderdi. KarşılaÅŸtıkları bir olayda kadının kocası ölmüştü ve ona hislerini sorması istenmiÅŸti. ‘‘Kocanız öldü, ne hissediyorsunuz’’ diye sormalı mıydı? Ben de yanıtımda ‘‘Böyle bir ÅŸeyi yapmayın’’ tavsiyesinde bulundum. Bence o soruda bir haber deÄŸeri yok. Bu tür bir durumda eÄŸer soracağınız ÅŸeyin haber deÄŸeri varsa, yani haberin önemli bir parçası ise, karşıdaki insan konuÅŸmaya gönüllüyse veya haberi almanın baÅŸka hiçbir yolu yoksa (çünkü belki aynı bilgiler onu tanıyan baÅŸka insanlardan da alınabilir) gidip ölenin yakınlarına sorulmalı. Haberinizi insanlara acı çektirmeden yazın. Etikçi yazarın bizim vakalara bakışıKALÄ°TELÄ° ROMAN BU SORUNU AÅžARTürkiye'de bu yılın baÅŸlarında bir yazar (Hasan Öztoprak) iliÅŸki yaÅŸadığı bir baÅŸka yazarla (Aslı ErdoÄŸan) ilgili her ÅŸeyi kitabında yazdı. Onun adını kullanmadı ama herkes kimden bahsettiÄŸini biliyordu. Bunu sanat adına yaptığını söylüyordu. Bu yaptığı etik mi? - Herkesin hayatını anlatma hakkı var ama hayatında yer alan diÄŸer insanların da ‘‘mahremiyet’’ hakkı var. Kaliteli bir kurgu roman, yaÅŸanan olayı hayal ürününe dönüştürebilir. Bu normal, belki içinde biraz ondan, biraz bundan olur ama o artık baÅŸka bir ÅŸeye dönüşmüştür. Eski karım da bir yazar. GeçmiÅŸte 10 yıllık sevgilisinin onu uzun süredir aldattığını ve bunu herkesin bildiÄŸini öğrenmiÅŸ. Bunu bir dergide yazdı. Eski sevgilisinin adını yazmadı ama herkes kimden bahsettiÄŸini biliyordu. Herkesin iliÅŸkisinde dile getirilmemiÅŸ bir sözleÅŸme vardır. ‘‘Senin mahremiyetine zarar vermeyeceÄŸim, sana onurlu ve saygılı davranacağım’’ gibi. Erkek arkadaşı ona ihanet edince anlaÅŸma bozulmuÅŸtu. Bence çok güzel bir hikaye yazdı ve bu kendini savunmaydı. O yüzden de etikti. Bana göre eÄŸer bir taraf anlaÅŸmayı bozmuÅŸsa diÄŸeri de bozabilir.PINAR ALTUÄž DÄ°ZÄ°DEN ATILMAMALIYDIEn çok izlenen TV dizilerinden birinin baÅŸrol oyuncusu (Pınar AltuÄŸ), özel hayatında, dizide canlandırdığı iyi eÅŸ karakterine uymadığı için diziden ayrılmak zorunda bırakıldı. Bu davranış etik mi? ''- Bana göre, diziden uzaklaÅŸtırılmamalıydı. Ä°ÅŸinizin dışında ne yaptığınız yöneticinizi ilgilendirmez. Bu çok muhafazakar bir tartışma. EÄŸer siz bir aktörseniz, rolünüzü film için yapıyorsunuz. Oyuncu bir katili canlandırıyorsa gerçek hayatta da insanları öldürmesini mi bekleyeceksiniz? Ä°nsanların özel hayat hakkı var.Â