Dev brandanın altında bir tarih yatıyor! Bir zamanlar Anadolu'da

Acayip bir yer burası...

Girişte “Peygamberler şehrine hoş geldiniz” yazıyor.

Hazreti İbrahim’in burada doğduğuna inanılıyor.

Nuh’un gemisi deyince “Büyük Tufan’dan sonra şu Cudi’ye sığındı” diyorlar.

Cennet Bahçesi’nin bir zamanlar Şanlıurfa civarında olduğuna inanan bile var.

İnsanı da acayipmiş.

Birayı ilk kez burada mayalamış, üzümden şarabı ilk kez burada yapmışlar.

Kadınlar ateş gibi mavi kobalt tozunu gözlerine ilk kez burada sürmüş.

Harran’ın astronomları

Arabadan dışarı bakıyorum.

Sağ tarafımda yemyeşil, uçsuz bucaksız Harran Ovası...

Mezopotamya’nın kesişim noktası, ticaretin ve medeniyetin beşiği.

Şimdi hububat yetiştirilen bu yerde Sabiîler bir zamanlar astronomi kulesi bile kurmuş. Taptıkları Güneş’i, Ay’ı, yıldızları izlemişler.

¡  ¡  ¡

Bu masalsı geçmişin ötesinde Urfa’nın benim için anlamı, babamın doğduğu ve sekiz yaşına kadar yaşadığı yer olması.

Şehre ilk kez 2010’da gelmiştim. Balıklıgöl’ün kenarında gözlerim dolmuştu.

Babamın dünyaya gözlerini böyle sihirli bir yerde açmasına çok sevinmiştim.

Bilmiyordum çünkü. Beklediğimden çok daha güzeldi.

Yıllar sonra dünyanın gündemi oldu Şanlıurfa.

Göbeklitepe’deki keşifler insanlık tarihiyle ilgili bildiklerimizi değiştirecek önemdeydi.

Gidip yerinde incelemeye karar verdim.

Bir garip arkeolog

Kazı alanına çıkan tesislerde Dr. Lee Clare’le buluşacağız.

Burayı keşfeden Prof. Klaus Schmidt gibi Alman Arkeoloji Enstitüsü’nden ama o İngiliz.

Yeşil, sade bir tişört ve tertemiz gülüşüyle geliyor.

Kazının son durumuyla ilgili uzunca bir giriş yapıyor ama bir şey eksik sanki bu konuşmada.

Hah buldum, kendisini öven tek bir söz yok!

Öyle alışmışım ki bu tür durumlarda ego saldırısına maruz kalmaya, eksikliğini hissettim doğrusu.

Tabii bizdeki özgüvenin kimsede olmaması normal.

Çünkü dünya deviyiz.

Dünya tarihini değiştirebilecek çanak, çömlek, kazı gibi ayak işlerimizde İngilizleri, Almanları kullanıyoruz.

¡  ¡  ¡

Dr. Clare tuhaf biri.

Kendini, kurumunu anlatacağına aşağıdaki Örencik Köyü sakinlerini övüyor: “90’lı yıllardan beri kazılarda, ziyaretçi merkezinde, dolmuşlarda onlar çalışıyor. Kazı işini çok iyi biliyorlar. Bir taşı kazarken kurt figürü çıkacağını benden önce anlıyorlar mesela. Onlara hayatımı bile emanet ederim.”

Ziyaretçi merkezindeki video sunumları, çizimleri inceliyor, sonra yukarı, kazı alanına çıkıyoruz.

Girişte iki köpek beliriyor.

Kurt ve Silex (Almanca çakıl taşı demekmiş).

Yıllar önce tepeye kazı ekibiyle bir çıkmış, pir çıkmışlar.

Ortak tarihimizi koruyor gibiler.

İnsanlar avlana avlana bir noktada, bu bölgede vahşi hayvan kıtlığı yaratmış.

Göbeklitepe’yle ilgili bir kitap yazan Karl W. Luckert (‘Göbekli Tepe’, Alfa Yayıncılık, çeviren: Leyla Tonguç Basmacı), köpeklerin bu kıtlığı 3-5 bin yıl önceden hissettiğini, hayatta kalabilmek için insanlarla dost olduklarını yazıyor.

Yılanların zehrini sağıp mızrakların ucuna süren, bıçaklarla leşleri bir kurttan bile iyi kesen, hayvanların en entrikacısı insana yanaşmışlar.

Onlar da bizi vahşi hayvanlara karşı uyarmış, avlarda rehberlik hizmeti vermiş.

Yani tamamen yozlaşmış, karşılıklı çıkar ilişkisi!

Kedi öyle değil, daha kişilikli. Çünkü kertenkele yer, kelebek öldürür. Bir tür seri katil.

Göbeklitepe’de tek bir kedi yok. Çıkarı yok çünkü.

Bir de sevimli, iki hareketle Urfa’daki bütün kebapçıları tavlamış, yan gelip yalanıyorlardır şu an.

Anlayacağınız, doğanın dengesi bu hayvanları da bozmuş, kafadan kontak yapmış.

¡  ¡  ¡

Kurt ve Silex’in rehberliğinde tepenin alt ucuna geliyoruz.

Kireçtaşından insan göbeğini andıran bir tepe bu.

Mars’ın yüzeyine benziyor sanki.

Chicago Üniversitesi’nden Peter Benedict, 1963’te dikilitaşları “Bizans’tan kalma küçük mezarlıklar” diye geçirmiş kayda.

Aklı havsalası almamış bu anıtların avcı-toplayıcılara ait olabileceğini.

Gazetecilik tabiriyle haberi atlamış, hem de uzun atlamış.

1994’te ayağı takılan Şavak ve İbrahim Yıldız kaderini değiştirmiş buranın.

Batı basını “Tarihi değiştiren Kürt çoban” diye anlatmış.

Bizi gezdiren akrabaları Eyüp Yıldız, “Çoban değil, tarlanın sahipleriydi” diye düzeltiyor.

1994’te Heidelberg Üniversitesi’nden Klaus Schmidt incelemeye gelmiş sonunda.

Elif Batuman’ın New Yorker’daki nefis yazısından öğrendim: Schmidt gençliğinde kafayı paleolitik mağara sanatına takmış.

Hayatını Bavyera’da, Fransa’daki kadar eski mağara resimleri bulmaya adamış. Ama hiç bulamamış.

Mağaraları incelediği için arkeolojinin yanı sıra jeoloji de okumuş.

O sayede, Göbeklitepe’yi görür görmez, insan yapısı bir tepe olduğunu hemen anlamış.

T şeklindeki dikilitaşların ucuna biraz baktığında ise dünyası değişmiş.

Hayatının en önemli anını şöyle anlatıyor: “Gördükten birkaç dakika sonra iki seçeneğim olduğunu anladım. Ya derhal buradan uzaklaşacak, kimseye bir şey söylemeyecektim ya da hayatımın geri kalanını burada geçirecektim.”

Neyse ki ikinciyi seçmiş ve Urfa’ya taşınmış.

Çünkü bu tepe, Gaziantep-Mardin karayolu için taşocağı ilan edilmek üzereymiş!

İktidar sembolü falluslar

Kazı alanı, dev bir brandanın altında güneşten ve yağıştan korunuyor.

Etrafındaki platformda yürüyerek yapılara bakıyoruz.

İç içe geçmiş daireler... 5-7 metrelik dev dikilitaşlar... Tilki, kuş, kafası kesilmiş insan ve penis resimleri...

“Nedir bunlar?” diye soruyorum.

“Erekte insan penisi çok gördüğümüz bir figür. Penis temsili olan falluslar her yerde. Çok güçlü erkek sembolizmi var” diyor Dr. Clare.

◊ Anlamı ne bunun?

- Üremeyle ilgili değil bence çünkü toprak ana, ana tanrıça yok. Falluslara ‘penis yedeği’ diyorlar. Erkek gücünün, iktidarın sembolü.

◊ Nasıl bir yerdi acaba burası iyi günlerinde?

- Binalar eskiden renkliydi. Boya pigmentleri bulundu. Hatta binaları hayvan kürkleriyle giydirmiş olabilirler. Dikilitaşları koruyan bir çatı, içeriyi aydınlatan meşaleler vardı belki.

◊ Ne yapıyorlardı burada?

- Ritüeller için trans halinde, uyuşturucu etkisinde olmaları mümkün. Ama sosyal boyutu da vardı. Toplantılar yapılıyordu.

¡  ¡  ¡

Göbeklitepe avcı-toplayıcıların inşa ettiği bu ölçekteki tek yer.

Buradaki rahipleri, şamanları, işçileri, ziyaretçileri beslemek gerekiyordu.

Hatta Schmidt, tarımın bu sebeple başladığına ikna olmuştu.

Bu, tarımın dini ortaya çıkardığını söyleyen anlayışı altüst ediyordu.

Göbeklitepe’nin esas devrimi buydu.

Kimse tarım bulunmadan önce yaşayan avcı-toplayıcıların böyle bir yeri yaratabileceğini düşünemezdi.

Öyle böyle bir sıçrama değildi bu.
Stonehenge’den 7 bin, Mısır piramitlerinden 7 bin 500 yıl eskiydi burası!

Dr. Clare, Göbeklitepe için ‘tapınak’ ve ‘din’ terimlerini kullanmıyor: “Ben ‘anıt bina’yı tercih ediyorum. Bir buluşma, toplantı yeri. Avcı-toplayıcılıktan çiftçiliğe geçişin zorluklarını konuşuyorlardı. Nüfus büyüyor, bazı insanlarda varlık birikiyor, hiyerarşiler başlıyor...”

O zamanın Instagram’ı

Avcı-toplayıcıların bizden fiziksel, zihinsel farkı yoktu. Konuşup tartışabiliyorlardı. Ama kritik bir eşiğe gelindi.

‘Dunbar sayısı’ diye bir olgu var. Oxford profesörü Robin Dunbar bulmuş. İnsan beyninin korteksi bir anda en çok 150 kişiyle uğraşabiliyor. Topluluk bu sayıyı aşıyorsa başaramıyor.

Göbeklitepe’de rakam 150’yi geçiyor ve bu kitleyi organize edebilecek mekanizmalar gerekiyor.

Bu gizemli yapılar o zamanın Instagram’ı, Facebook’u gibi... Yüzlerce kişiyi bir arada tutan bir sistem... Taşlardaki hayvan imajları birtakım öyküler.

“Nesillerce anlatılan kuruluş mitleri olabilir” diyor Dr. Clare.

National Geographic, Haziran 2011’de ‘Dinin Doğuşu’ kapağıyla anlatmıştı burayı.

Dr. Clare ise “Din için rahiplerin yaşaması, tapınağın bir ekonomisinin olması gerekir. Bunu Bronz Çağı’na kadar görmüyoruz. Ama muhtemelen burayı terk etmeselerdi dine dönüşecekti” diyor.

“Neden gittiler peki?” diye soruyorum.

“Hayvanların peşinden kuzeye gitmek zorunda kaldılar. Buradan ayrılanlar totemlerini gizlemek istemiş olabilir. Burayı gömmüş olabilirler” diyor.

Göbeklitepeliler burayı terk ediyor ve tarıma, çiftçiliğe başlıyor.

Buna ‘Neolitik Devrim’ diyoruz. MÖ 10 bin yıllarında, burada, Fırat’la Dicle’nin arasındaki ‘Bereketli Hilal’de ortaya çıkmış.

Klaus Schmidt’e göre bu devrim, Göbeklitepe’ye gelenlerin gıda ihtiyacı sonucu doğmuş. Yani burası bir bakıma uygarlığın merkezi.

Farklı teoriler var ve acı olan şu: Gerçekleri tam manasıyla hiçbir zaman bilemeyeceğiz.

O yüzden ben de tartışmaya kişisel katkı yapma hakkına sahibim!

Etrafı iyice inceledim. İnsan konu arkeoloji olunca, tüm bulgulara yüce, kutsal unsurlarmış gibi yaklaşıyor. Eski TRT 2 programlarındaki gibi bir üslupla yorumlamaya çalışıyor.

Oysa çizimlere dayalı olarak yaptığım analiz şu: Atalarımız burada ufak ufak tıngırdatmaya başlamış.

Kazlar, uçan tilkiler, kafası kesilmiş insanlar ve en acısı her yer penis!

Gerçi ben de ortaokulda sürekli penis çizer, o kâğıtları arkadaşlarımın kafasına atardım ama insan atalarından biraz ciddiyet bekliyor.

Tek umudum, Dr. Clare’in dediği gibi bunları uyuşturucu tesiri altında yapmış olmaları.

Eğer bu anlatıyı bir akil kişiler heyeti tasarladıysa işimiz kolay
değil.

Cennet Bahçesi dünyada mıydı?

Kazı alanının en üst noktasına, tepeye varıyoruz. Tek başına bir karadut ağacı var.

360 derece manzarasıyla Karacadağ’a, Cudi’ye, Nemrut’a, yemyeşil Harran’a, Suriye’ye bakan bir kartal yuvası. Güneş, koyu yeşil zeytin ağaçlarına vuruyor. Hiç nem yok, 40 derece sıcağa rağmen bir damla terlemiyor insan.

Kitabı Mukaddes’e göre Cennet Bahçesi, Hayat Ağacı’nın kökünden çıkan bir kaynağın beslediği tek bir nehirden sulanıyordu. Bu nehrin üçüncü ve dördüncü kolu Dicle ile Fırat’tı (Yaratılış 2:10-14).

Cennet burası olabilir mi? Âdem ile Havva’nın yasak meyvesini yediği, sonra utançlarını örtmek için yaprağını kullandığı, buradaki ağaçlardan biri olabilir mi?

Bu nefis manzarada Dr. Clare’le güneşi batırıyoruz. Takılıyorum:

◊ Bir kadeh bir şeyler olsa fena mı olurdu!

- Maalesef aşağıdaki tesiste içki satılmıyor ama neolitik dönemde vardı.

◊ Nasıl yani?

- Bazı taşlarda yabani arpaya, fermentasyon izine rastlandı. Burada bir tür bira yapıyorlarmış.

Öyle özlemle anlatıyor ki soruyorum:

◊ Tanrı “Bir soru hakkın var, cevaplayacağım” dese burayla ilgili neyi sorardınız?

- MÖ 9100’de burada bir saatimi geçirmek isterdim. Kimse fark etmeden notlar alır, fotoğraf çekerdim. Arkeolojinin cevaplayamadığı o kadar çok soru var ki...

◊ Ne mesela?

- Çatılar nasıldı? İçeri kim giriyordu? Binaların etrafında ne oluyordu? Burada kaç kişi yaşıyordu? İşleri, görevleri neydi? Hepsini bir saatte öğrenebilirdim.

◊ Çok ilginç, ben olsam hayata bakışlarını filan sorardım.

“A, konuşabiliyor muyuz” diye şaşırıyor.

O kadar doğuştan bilim insanı ki! Tanrı ona bu hakkı vermiş, o hâlâ gidip not alıyor, rahatsız etmek istemiyor geçmişi!

Arkeolojinin altın zamanlarında, kazma-kürek dalarlar, birçok şeye de zarar verirlermiş. Artık karınca hızıyla ilerliyorlar, buna ‘mikroarkeoloji’ diyorlar.

“Burada keşfedilmeyi bekleyen çok şey var mı daha?” diye soruyorum. “Çok var” diyor, “ama hepsini kazamayacağız. Gelecek nesillerin çok daha hassas teknolojileri olacak. Onlara bırakmak en iyisi.”

Nereden geldik, nereye gidiyoruz?

Tarihöncesi devirleri insanın hür, mutlu günleri olarak gören bir bakış var. Göbeklitepe’de böyle bir şey olduğunu sanmıyorum. Tersine, insanları kontrol etme mekanizmalarının başlangıcı gibi sanki.

Bence umut geçmişte değil, önümüzde hâlâ... Yıllarca sabırla toprağı kazan, iyi kalpli bir arkeoloğun gözündeki ışıkta.

Aklımızla, vicdanımızla doğanın, tarihin dayattığı acımasızlığı aşabileceğimize inanan insanlarda...

Evrim denilen döngü bu iyi insanların sayısını da azaltıyor olabilir mi?

Böyle giderse bizim üzerimiz de bir gün toprakla, külle örtülür mü?

Göbeklitepe’nin gizemli sessizliği içimi ürpertiyor.

Sonunda Urfa’da kürekle yediğim ‘balcan kebabı’yla kendime geliyor, bu manasız düşüncelerden kurtuluyorum.

İnsanlık tarihi

◊ Big Bang yani Büyük Patlama, 13.5 milyar yıl önce oldu.
◊ 3.8 milyar yıl önce dünyada hayat başladı.
◊ İnsan türleri 2.5 milyon yıl önce ortaya çıktı.
◊ Ateş 300 bin yıl önce bulundu.
◊ 70 bin yıl önce zihinsel devrim oldu.
◊ Homo sapiens, 70 bin yıl önce Ortadoğu’ya geldi.
◊ 10-12 bin yıl önce Tarım Devrimi oldu.

Taş Devri’nde bir gün

◊ Paleo diyeti

Bir ara moda oldu. Et ağırlıklı bir diyet. Av peşinde koşan atalarımızı taklit ettikleri egzersizleri bile vardı. Atalarımız ara sıra yaralandığı için kan bağışı yapmak da paleo hayat tarzının parçasıydı. Bu moda neden geçti bilmiyorum. Birileri “O zaman al sana odun” demiştir umarım.

◊ Muhteşem bir uyku

Bilgisayar ekranları, akıllı telefonlar, uykuyu kolaylaştıran melatonin salgılanmasını geciktiriyor. Taş Devri’nde hem daha erken hem daha uzun bir uyku mümkünmüş.

◊ Avcı-toplayıcılar nasıl yaşardı?

Badem, şamfıstığı, mercimek, bezelye, nohut, yabani tahıllar, yabani meyve, kök, yemiş ve tohum toplarlardı. Kuş ve sürüngen yuvalarından yumurta çalarlardı. Leşler de favoriydi. Çekiç ve örsle ezebildikleri için ilik insanlara kalırdı. Bugün hâlâ gurme bir ürün biliyorsunuz.

◊ Bizden farkları neydi?

Fiziksel, entelektüel ve duygusal yetenekleri aynıydı. Ama doğayla ilgili çok daha yetenekli, bilgili ve kıvraklardı. Ve her biri maraton koşucusuydu. Hayvanların canını çıkarmışlar koşa koşa.

◊ Daha mutlular mıydı?

Üç günde bir av, sınırsız seks, sonra yatış... İçki ve uyuşturucu bile var! Bence tek sıkıntı, bir anda pumaya yem olmak ve Netflix olmaması.

◊ Mönüde ne vardı?

‘Sapiens’ kitabının yazarı Yuval Noah Harari’ye göre yemiş, bol mantar (ki Göbeklitepe’deki yontmalarda bu açıkça görülüyor!), salyangoz, kaplumbağa, tavşan, yabani soğan... Bildiğiniz Michelin mönüsü!

◊ Birbirlerine nasıl davranıyorlardı?

Antropologlar Paraguay ormanlarında 1960’lara kadar avcı-toplayıcı olarak yaşayan Aché toplumunu gözlemlemiş. Ne yazık ki beklediğimiz ütopik yaşamı bulamamışlar. Adamın biri sürekli bağırıyor diye bir çocuğu öldürmüş. Kabileye yük olan yaşlıların kafasına baltayla vurmuşlar. Büyüklerine saygısız, küçüklerine sevgisiz bir kitleyle karşılaşmışlar. Gerçi bu bebek öldürme genini eminim siz de hatırlayacaksınız. Bazen uçaklarda belirir atalarımızdan devraldığımız bu gen.

Bölgeyi arazi sahiplerinden Mahmut Yıldız’dan da dinledik.

Göbeklitepe kazılarının koordinatörü İngiliz arkeolog Dr. Lee Clare.

Doğuş Grubu’nun yaptırdığı ziyaretçi merkezi sade ve çevreye uygun mimarisiyle güzel... National Geographic’le ortak kurulan müze ise dünyada benzeri olmayan bir yer. Video canlandırmalarıyla