Özel gereksinimi olan kişiler için deprem hazırlığı yapılmalı? ‘Onları tedirgin etmeyin, kaygısını arttırmayın’

2021’de yayımlanan ‘Özel gereksinimli bireyler depreme hazır mı?’ başlıklı çalışmaya katılan bir engelli ailesi yaşadıkları sorunları ve olası depreme karşı ne kadar hazırlıklı olduklarını şöyle özetliyor: “Benim çocuğum otizmli. O karışıklıkta korkmuş çocuk. Krize girmiş. Bunlarla uğraşıp bir de kurtulmaya çalışmak zor.” 931 özel gereksinimli kişi ve ailelerinin geçmiş deprem deneyimleri incelenerek yapılan çalışmanın sonuçları depreme ne kadar hazırlıksız olduğumuzu açıkça ortaya koyuyor.

Çalışmaya göre özel gereksinimli kişiler deprem anında korkularını kontrol etmekte ve uygun davranış sergilemekte sorun yaşıyor: Yüzde 75’i deprem anında ne yapacağını bilememe, yüzde 73’ü yardım edecek kişi bulmakta zorlanma, yüzde 67’si yaşam alanını terk edememe sorunları yaşadığını dile getiriyor. Yüzde 58’i çevreyle iletişim kuramıyor, yüzde 52’si ise ikaz ve uyarılara yanıt veremiyor. Yüzde 42’siyse stresle başa çıkamadığını anlatıyor. Elbette bir demans hastasıyla otizm spektrumundaki bir kişinin depreme verdiği tepkiler, deprem sırasında ihtiyaç duydukları aynı değil. Her birinin ayrı ayrı değerlendirilmesi ve buna göre bir deprem öncesi ve sonrası hazırlığı yapılması gerekiyor. Konuyu uzmanları anlattı.

‘BİR PLANINIZ OLSUN AMA BUNU HASTANIN BİLMESİNE GEREK YOK’

Dr. Sevda Sarıkaya-Nörolog

◊ Alzheimer hastaları için deprem ne ifade eder?

Alzheimer ve diğer tür demans hastaları, beyin hücre sayısı azaldığı ve var olan beyin hücrelerinin de aralarındaki iletişim bozulduğu için dünyayı farklı algılar. Depremin analizini bizler gibi yapamazlar. Evresine göre değişmekle birlikte farklı reaksiyonlar gösterebilir ve farklı ihtiyaçları olabilir. Fakat temelinde tek bir ortak nokta vardır; depremle birlikte gelen kayıplar. Sadece yakınlarının kaybı değil, yaşadıkları evin, ait oldukları bölgenin değişimi de çok önemli. Belki size tuhaf gelecek ama çoğu zaman bir demans hastası için (özellikle ileri evre demanslar) evlerini kaybetmek, yakınlarını kaybetmekten daha zordur.

◊ Demans hastasının deprem sırasında temel ihtiyaçları nedir?

Bir demans hastası zihinsel yetileriyle ilgili bir sorun olduğunun farkındadır. Bu eksikliğin içten içe farkında olduklarından, onlar için en temel ihtiyaç güvende hissetmektir. Bunun için evdeki diğer aile bireylerine, özellikle içlerinden ona en çok bakım verene düşkündür. Eğer depremde kaybettiği yakını bu kişiyse işiniz çok zor. Hasta hızlıca evre atlar, ilerler. Deprem döneminde hasta yakınlarından en sık duyduğum; yer değiştirmek zorunda kaldığından hastaların durmadan ‘Ben evime gitmek istiyorum’ ısrarı. Hasta yakınları bu sorulara direkt yanıt verirlerse çok zora girer. “Bir tadilat gerekiyor, o halledilsin, hemen geri döneceğiz” gibi basit bir yanıt verip sonra dikkatini başka tarafa yönlendirin.

◊ Alzheimer hastaları deprem konusunda bilgilendirilmeli mi?

Hayır, asla! Demansın en büyük düşmanı kaygıdır. Hastayı bu konuda bilgilendirmeniz ona bir fayda sağlamayacağı gibi, kaygısını arttırır. Depremle ilgili hastanızın konforu ve ihtiyaçları için mutlaka bir planınız olsun. Bu planı hastanın bilmesinin anlamı yok çünkü geminin kaptanı siz olacaksınız.

◊ Alzheimer hastalarının olası bir depreme hazırlıklı olması için yakınları neler yapmalı?

Bir ara kaybolma ihtimaline karşı bazı özel gereksinimli çocuklarda uygulanan, bilgileri dövmeyle yazma işlemi, bizim hastalarımıza da yapılmaya başlamıştı. Demans benim 20 yıldır üzerinde çalıştığım alan. Bizim hastalarımızın bulguları çok farklıdır. Değişikliklere kolay alışamadıkları gibi kendi bedenleri üzerinde yapılan dövme gibi bir işlem çok kötü sonuçlara neden olabilir. O dönemde bir hastam dövmeyi yadırgayıp çamaşır suyuyla çıkarmaya çalışırken, bir diğeri de bıçakla kazımaya çalışırken yara almıştı. Bu amaçlı bileklikler var. Deprem için en doğrusu bu olur. Ben bazı hastalara (kendisi dışarı çıkan erken evre) GPS özelliği olan küçük kibrit kutusu gibi takip cihazlarını, kapanabilir bir iç cep dikerek, günlük kıyafetlerine koymalarını öneriyorum.

◊ Alzheimer hastaları için hazırlanacak deprem çantasına ek olarak neler konmalı?

Hastaların bilmedikleri bir felaket ortamında kendilerini biraz dahi olsun güvende hissetmeleri için önceden bildikleri bazı eşyaların yanlarında olması önemli. Mutlu anılar barındıran, sevdiği fotoğraflardan koyabilirsiniz. Tuvalet ihtiyacını kendisi gideren bir demans hastası, bu yetisini bir süreliğine de olsa yitirebilir. Bu amaçla bir paket erişkin bezi, ıslak bez koymakta fayda var.

◊ Deprem sonrası nasıl bir ortam sağlanmalı?

Eğer kalacakları yer bir evse evin düzenini yıkılan/hasar gören evin düzenine benzetmeye çalışmak gerekir. Evin duvar boyalarını da eski eve benzer yapmakta fayda var. Yeni yerde geçmişteki rutinlerini yani düzenli yaptıkları şeyleri aynen korumaya çalışmak gerekir. Buna beslenme düzeninden tutun da gün içi çay, kahve saatleri, yürüyüş saatleri de dahil.

Demans hastası için özellikle ileri evrelerde evini kaybetmek, yakınlarını kaybetmekten daha zordur.

‘ARAMA AĞAÇLARI YÖNTEMİNİ UYGULAYIN’

Dr. Erkan Kurnaz-Anadolu Üniversitesi Engelliler Araştırma Enstitüsü Gelişimsel Araştırma Birimi sorumlusu

◊ Otizm spektrumundaki kişiler ve zihinsel engelliler depremin ne olduğunu anlayamaz. Deprem olduğu anda
ya da sonrasında ne yapacağımıza karar vermeliyiz. Ev içinde bir toplanma alanı belirleme ve belli aralıklarda o alanda toplanma çalışmaları yapmak önemli. “Deprem oluyor dendiğinde yatak odasında toplanacağız.” Bu bilgi onun için yeterli.

◊ Arama ağaçları dediğimiz bir yöntem var. Kişiyi kendisiyle ya da birincil bakıcısıyla ilişkisi olmayan en az iki farklı kişiyle eşleştiriyoruz. Mesela biri öğretmeni, diğeri komşusu oluyor. Afet anlarında otizmli kişiden haber alamadığınızda diğer kişileri sorgulamaya başlıyorsunuz “Siz ulaştınız mı” diye…

◊ Kişisel tanıtım kart ve kişisel güvenlik dosyasının oluşturulması önemli. Hastalığı, kullandığı ilaçlar…
Bu dosyanın birer örneğinin arama ağaçlarında da bulunması gerekiyor.

◊ Çocukların bilek ya da avuç içine bir numaranın dövme olarak yapılması ve çocuk bulunduğunda o numaradan temel bilgilere ulaşılması gibi yöntemler de var.

◊ Otizmli bireylerin önemli bir kısmının iletişim sorunları var. Örneğin kendi başına dolaşan bir çocuk buldunuz, önce seslenin. Eğer dönüp bakmazsa otizmli ya da işitme engelli olabilir. Sözel olarak hiçbir dönüş alamazsanız, bu kez yazılı olarak iletişim kurun. Eğer yine yanıt alamazsanız karşınızdaki kişinin otizmli olma ihtimali yüksektir. O noktada da yapılması gereken kişiye doğrudan temas etmemek. Belirli bir mesafeden izleyip yetkilileri çağırmak en doğru hareket olur. Gözle üzerinde tanıtıcı bir nesne, bir bileklik, bir etiket olup olmadığını kontrol edin, onu tedirgin etmemeye çalışın.