Kelebeğin ömrü ne kadar?

Böcek nüfusundaki hızlı azalmaya dair üst üste alarm raporları yayımlanıyor. Gerçekten endişelenmeli miyiz?
- Birkaç istisna dışında (hamamböcekleri ve karasinekler), her tür canlı nüfusunda, özellikle de son 50 yılda çok büyük azalma var. Balık, kuş ve memeli türlerinin ortalama yüzde 60’ını kaybettik. Böceklerdeki azalma oranı diğer canlılardan iki kat fazla, çalışmalara göre yüzde 40’ından fazlasının nesli tehdit altında. Verilere göre böceklerin biyokütlesi dünya genelinde yılda yüzde 2.5 azalıyor. Bu çok endişe verici bir oran! Bu gidişle 100 yıl içinde dünyada böcek kalmayacak ve bütün ekosistemler de bu nedenle çökecek.
 Kelebekler de bu hızla azalıyor mu?
- Deneyimlerimden iki örnek vereyim. İlki şu: Yaşadığım New Jersey eyaletinde 20 yıldan beri Kuzey Amerika Kelebek Birliği’nin organize ettiği yıllık sayımlara katılıyorum. 15-20 yıl önce ortalama 3-4 bin kelebek görülen bölgelerde son yıllarda 2 bin kelebek ancak sayabiliyoruz. İkincisi; geçen yıl mart ayında Kosta Rika’da bozulmamış bir yağmur ormanı kenarındaki La Selva Biyolojik Araştırma İstasyonu’nu 10 yıl sonra tekrar ziyaret ettim. Dokuz günlük yoğun arazi çalışmasında, kelebek sayısında 10 yıl öncesine göre bariz bir azalma olduğunu gördüm.
Avrupa’da ikinci kelebek zenginiyiz
Bizde durum ne?
- Dünyanın birçok yerinde olduğu gibi Türkiye’de de azalmanın başta gelen iki nedeni, habitat kaybı ve yoğun tarım ilacı kullanımı. Ayrıca iklim değişikliği, hava-su kirliliği, ekolojik yaşam yerine sadece tüketim üzerine kurulu ekonomik sistemler ve koleksiyonculuk da kelebek ve böceklerin azalmasına yol açıyor.
Bu çöküşü geri çevirmek mümkün mü?
- Öncelikle endüstriyel tarımdan organik tarıma, fosil yakıtlardan yenilenebilir enerjiye geçilmeli. Ayrıca az tüketen, doğa dostu bir yaşam biçimine geçmedikçe kalıcı çözüm zor. Örneğin küçük çaplı bahçecilikle uğraşmak bile hem böcek ve kelebeklere büyük yarar sağlar hem de toprağa dayalı üretim yapıldığı için tüketim alışkanlıklarını değiştirir.

İspanyol kraliçesi (Issoria lathonia): Tırtılları menekşelerle beslendiği için ‘menekşe kelebekleri’ olarak bilinen grubun en güzeli.

 Türkiye kelebek ve böcekler açısından nasıl bir zenginliğe sahip?
Ilıman kuşaktaki bir ülke için hayli zengin. Ülkemizde yaklaşık 380 tür kelebek yaşıyor. Tüm Kuzey Amerika’da yaklaşık 750, Avrupa’da 500, Britanya Adaları’nda 60, görece zengin Fransa’da bile 260 kadar tür bulunduğunu düşünürsek, bu zenginliği kolayca anlarız. Hatta Rusya’yı saymazsak Türkiye, Avrupa’nın kelebek açısından en zengin ülkesi. Bu zenginliğin nedenleri arasında en başta habitat çeşitliliği ve coğrafi konum var. Yurdumuzda yarı çöl ve bozkırlardan sulak alanlara ve alpin çayırlara kadar farklı yaşam alanları bulunuyor. Trakya’da Avrupa’da yaygın, Akdeniz sahillerinde Afrika kökenli, Doğu Anadolu’da aslen Asyalı, Güneydoğu Anadolu’da ise astropikal türler görmek mümkün.
Bugünlerde Türkiye’den geçiyorlar
İlk uyarı doğa korumanın duayen ismi Tansu Gürpınar’dan geldi: “Konya dolaylarından kelebek bulutları geçiyor.” Ardından WWF-Türkiye ve Doğa Derneği de bilgi verdi. Diken kelebeği (Vanessa cardui) türünden binlerce kelebek, uzun göç yolculuğunda bugünlerde Türkiye’nin hemen her yerinden geçiyor, üstelik yıllar sonra ilk defa bu kadar yüksek rakamlarda gözlemleniyorlar. Dr. Evrim Karaçetin de “Bu yıl ilk yoğun göç bilgisi Kıbrıs’tan geldi. Ardından Erzurum’dan İzmir’e, Türkiye’nin çeşitli yerlerinden gözlem verileri gelmeye devam etti. Araştırmalar bu sene yoğun gözlemlenen göçün iklimsel olaylarla bağlantılı olabileceğini gösteriyor” diyor. Yaşadığınız yerde arada bir çevrenize göz gezdirmeyi unutmayın.
Kimdir?

Yıllardır Amerika’da yaşayan Ahmet Baytaş, New Jersey Montclair Eyalet Üniversitesi’nde ekonomi profesörü. 1980’lerin ortasında başladığı kuş gözlemciliğine, 1999’da Artvin’e yaptığı bir seyahat sonrasında kelebek gözlemciliğini de ekledi. O günlerde Türkiye kelebekleri için hazırlanmış bir rehber olmadığını görünce bütün ülkeyi dolaştı. Sekiz yıl sonunda Türkiye’de yaşayan 350 kadar türe ait 777 kelebeğin fotoğrafıyla uçuş süreleri, yaşam alanları ve beslenmelerine ilişkin bilgileri içeren ilk kitabı basıldı. 11 yıl sonra Doğa Koruma Merkezi’yle (DKM) birlikte çıkardığı yeni kitabının adı ise ‘Türkiye’nin Kelebekleri Arazi Rehberi’. Baytaş, “DKM ile ortak amacımız kelebek gözlemcisi sayısını artırmak. Ancak bu şekilde bilgimiz de artar ve onları korumada daha başarılı olabiliriz. Çünkü onları korumak, yaşamın kendisini korumak anlamına geliyor.”

Diken kelebekleri, her yıl ilkbahar ve sonbaharda Afrika’dan Avrupa’ya uzun bir göç yolculuğuna çıkıyor. Bir kelebek 4 bin kilometreye yakın yol kat edebiliyor.
Doğuya doğru çeşitlilik artıyor
“Anadolu’da batıdan doğuya gidildikçe kelebek tür ve sayısı artar. Ege ve Marmara bölgeleri, Orta ve hele Doğu Anadolu’ya oranla fakirdir. Arazi deneyimlerime göre Anadolu’nun kuzeydoğu ve güneydoğu köşeleri, kelebeklerin en yoğun yaşadığı alanlara sahip. Artvin, Erzurum, Van, Hakkâri, Ankara ve Antalya da en zengin iller arasında. Gözlem yapan birinin bir-iki gün içinde çok sayıda kelebek görebileceği alanlar arasında ise Çatak Vadisi (Van), Yusufeli Yaylalar Köyü (Artvin), Yusufeli Altıparmak Mahallesi (Artvin), Kızılcahamam Milli Parkı (Ankara), Palandöken Dağları (Erzurum), Aladağlar (Niğde) ve ilkbaharda Termessos Milli Parkı’nı (Antalya) sayabiliriz.”

Büyük korubeni (Phengaris arion): Yumurtaları karıncalar tarafından korunduğu için en efsane yaşam döngüsüne sahip.