İstanbul’un semt semt jeolojik röntgeni

Kimileri çoktan evini değiştirdi ya da taşınmak üzere. Kimileri geceleri uyuyamıyor, kimi sürekli sallandığını zannediyor.
Deprem; bütçemizi, psikolojimizi, gündelik ve sosyal hayatımızı etkileyen çok boyutlu bir mesele. Onunla baş etmeyi öğrenmek de yine çok aşamalı bir bakış açısı gerektiriyor.
Dosyamıza bina ve zemin güvenliğiyle başlayıp arka sayfalarda uzmanların bizzat uyguladığı önlemler, Japonya gibi diğer deprem ülkelerinde hayat, üzerimizde yarattığı psikolojik baskı ve deprem sosyolojisiyle devam ediyoruz.
İlk bölümümüzdeki bu haritadan yaşadığınız bölgeyi bulup, zemin yapısının özelliklerini öğrenebilirsiniz.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından hazırlanan İstanbul’un jeolojik durumunu gösteren haritanın analizini İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi Jeoloji Mühendisi Yıldırım Güngör ile birlikte inceledik...

470 MİLYON YIL İstanbul'un jeolojik geçmişi

Fotoğrafın büyük halini indirmek için üzerine sağ tıklayıp 'Resmi farklı kaydet'e basın.

İstanbul Formasyonu büyük oranda Silivri ve Çatalca’nın sahil kesimi, Terkos Gölü, Arnavutköy, Büyükçekmece, Esenyurt, Beylikdüzü, Başakşehir, Bağcılar’ı kapsıyor.

Çekmece Formasyonu, Büyükçekmece, Esenyurt, Beylikdüzü, Avcılar, Küçükçekmece, Bakırköy, Bağcılar, Bahçelievler, Güngören, Zeytinburnu, Bayrampaşa, Esenler, Gaziosmanpaşa ve Fatih civarında gözleniyor. İstanbul’un en riskli bölgeleri buralar.

ŞEHRİN KUZEYİ DAHA MI GÜVENLİ?
Fay güneyden geçtiği için bir yer depreme ne kadar uzaksa o kadar az etkilenir. Eğer zemin de sağlamsa daha da az etkilenir. Eğer bina da sağlamsa hiç etkilenmez. Ama bu cümleden depremde “Buralarda asla yıkım olmaz” anlamı çıkmamalı.

HANGİ İLÇELERİN ZEMİNİ DAHA SAĞLAM?
Böyle bir sınıflama yapmak doğru değil. Her ilçede iyi zeminler olduğu gibi kötü zeminler de var. İstanbul, büyük ölçüde ‘paleozoyik’ ve ‘mesozoyik’ yaşlı kayaları üzerinde yer alıyor. Yani zemini çok sağlam. Ciddi bir çalışmayla şehri kısa süre içinde 7 büyüklüğündeki bir depremden zarar görmeyecek hale getirmek mümkün. Mühendislik buna izin veriyor. Yeter ki kaynak yaratılsın.

AVCILAR VE SARIYER’DE YIKILAN MİNARELER
Avcılar için zemin kötü deniyor ama Avcılar’da eğer bina zemine uygun yapılmışsa o binadakilerin depremden korkmasına hiç gerek yok. Sarıyer çok sağlam deniyor ama binanız kötüyse zemini sağlam olmasının bir önemi de yok. Son depremde iki minare yıkıldı, biri Avcılar, biri de Sarıyer’deydi. Bu örnek, durumu açıklıyor zaten.

Jeoloji mühendisi Yıldırım Güngör

“Şu kadar yıl içinde deprem bekliyorum” diyen hiç kimseye inanmayın. Gezegenlerin dizilişine göre, karıncaların hareketlerine göre deprem tahmini, safsatadan başka şey değil.” 

KAYA ZEMİN TOPRAKLAŞMAZ
Kayalar zaman içinde ayrışarak toprağa dönüşebiliyor ama 10 bin yılda. Üzerine bina yapılan bir kaya zemin, bir binanın ömrü süresince toprak haline dönüşmesi mümkün değil.

KUMLU ZEMİN SIVILAŞIR
Deprem dalgaları kaya zemine girdiği zaman hızı azalıp küçülüyor, yumuşak zemine girdiği zaman hızı artıp büyüyor. Gevşek zeminlerden kumlu olanlar biraz daha farklı davranış gösteriyor. Deprem dalgaları kumlu zeminin sıvı gibi davranmasına neden oluyor. Bina hiç zarar görmese bile aşağı doğru iner.

30-80 METRE Gevşek zemin özelliğine sahip olan Kuşdili Formasyonu’nun kalınlığı

Projeler ne kadar iyi hazırlanırsa hazırlansın, bina yapılırken kontrol şart. Genellikle binalar inşa edilirken müteahhitler işleri taşeronlara veriyor. Bu taşeronların demirci ustalarının, beton formenlerinin mutlaka eğitilmesi gerek. Eski inşaat ustalarının “Yıllardır böyle yapıyoruz, şimdiye kadar bir şey olmadı” demeleri doğru değil. En iyi beton bile kalıba dökülürken su katılırsa mukavemetinin yüzde 50’sini kaybediyor. Betonun güzel görünmesi kaliteli beton anlamına gelmez.

1000 liralık kiralar 1500 liraya çıktı

ESENYURT BÖLGESİ’NDEKİ TERRACE MIX SİTESİ’NİN EMLAKÇISI ÇAĞATAY GÖRMEZ

Avcılar merkezde oturanlar çok geliyor bize. Özellikle de öğrenciler. Biraz önce bir öğrenciye kiralık ev verdik. Deprem korkusu yüzünden Avcılar’dan çıkmış.

KATİL GÜNGÖREN KİLİ
Çekmece Formasyonu içinde bulunan Güngören kili (Güngören bölgesinde yoğun olarak görüldüğü için adını alan bu yeşil killerden oluşan jeolojik birim) deprem açısından çok dayanıksız. 17 Ağustos 1999’da meydana gelen depremde Avcılar‘daki yıkımın ve diğer ilçelerdeki hasarların ana nedeni Güngören kili.

40 Kentin sahip olduğunu yaklaşık zemin tipi sayısı 

İYİ ZEMİN, KÖTÜ BİNAYI KORUYAMAZ
Sürekli kaya zemin denerek insanlar yanlış bilgilendiriliyor.Bir binanın kaya zeminde bulunması avantaj ama kaya zeminler bile kötü yapılmış bir binayı koruyamaz. Yani zemin önemlidir ama asıl önemli olan, zemin davranışına göre yapılmış binalardır. İyi bir mühendislik hizmeti almış, zemin etüdü yapılmış bir bina depremden yıkılmaz. Marmara depreminde Gölcük’ü hatırlayın. Dolgu bir zemine yapılan Kavaklı Mahallesi’nde bile yıkılmamış bina sayısı yıkılan bina sayısından kat kat fazlaydı.

İBB, 2005-2010 arasında Japonlarla birlikte bir ‘Mikrobölgeleme Projesi’ hazırlandı. Bu projede, İstanbul’da 250 metre aralıklarla sondaj yapıldı ve kentin zemin profili ortaya çıkarıldı. İBB’ye giderek binanızın bulunduğu noktanın zemin profili hakkında bilgi edinebilirsiniz. Ama önemli olan zemin-bina ilişkisi. Bu nedenle zemini kötü olanın üzülmesine veya zemini iyi olanın sevinmesine gerek yok.

7 MADDEDE EVİMİZİN RİSKLİ OLUP OLMADIĞINI NASIL ÖĞRENEBİLİRİZ?

Bu sorunun cevabını, yurtiçi ve yurtdışında 30 yıldır tarihi eser, hastane, okul gibi önemli binaların deprem güvenliğini ve güçlendirme çalışmalarını yapan Ülker Mühendislik firmasının yetkilisi Dr. A. Hamit Ülker ile konuştuk.

İSTANBUL’DAKİ YAPI STOKU NE DURUMDA?
İstanbul’da yapılan tahminlere göre 7 milyonu aşkın bağımsız bölüm var. Bunların büyük bir kısmı ruhsatsız veya ruhsatlı binaların üzerine ruhsatsız kat çıkılmış. Deprem güvenliği ve güçlendirme çalışması yaptığımız binaların yüzde 25‘inin güçlendirilemeyecek kadar riskli olduğunu gördük. Bu durumda yapı stokunun yüzde 25‘inin çok riskli ve derhal tahliye edilmesi gereken binalar olduğunu söyleyebiliriz.

1999 DEPREMİNDEN SONRA YAPILMIŞ OLSA DA HERKESİN DEPREM RİSK ANALİZİ YAPTIRMASI GEREKİR Mİ?
1999 depreminden önce veya sonra, herkesin deprem risk analizi yaptırması gerekir.

VATANDAŞLAR EVİNİN DURUMUNU BİLMİYORSA HANGİ KURUMLARA BAŞVURABİLİR?
Tavsiyemiz kolon ve kirişlerde gözle çatlak tespiti yapmaları...
Bilhassa bodrum kattaki kolonlarda korozyon incelemesi yapmak gerek. Bu çatlak genişliklerinin 5 milime eden büyük olma halinde belediyelere, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na başvursunlar veya bu işi yapan firmalara müracaat etsinler.

DEVLET KURUMLARI NE KADAR SÜREDE TEST YAPABİLİYOR?
İş yüküne göre 15-30 gün arasında.

ÖZEL BİR FİRMAYA BAŞVURULURSA BU İŞLEMİN MALİYETİ NE OLUYOR?
Bu tür güçlendirme proje maliyeti binanın mevcut durumuna göre değişiyor. Bununla beraber karot testi, zemin etüdü ve güçlendirme dahil (elektrik-makine hariç) binanın kapalı alan metrekaresi 15-30 TL arasında. 

BU İŞLEMLERDEN KİRACI MI SORUMLUDUR, EV SAHİBİ Mİ?
Bu projeleri kiracılar binayı kiralamadan evvel sahibinden isteyebilirler. Fiyat konusu elbette ev sahibini bağlar. Eğer ev sahibiyseniz projenizi tapuyla birlikte belediyeden rahatlıkla alabilirsiniz. Ancak normal vatandaşların o projelerden bir şey anlaması zor. Mühendislik firmaları anlar.

BİNA RİSKLİ ÇIKARSA FİRMALAR BUNU DEVLETE BİLDİRİYOR MU?
Biz her başvuruyu bakanlığa bildirmiyoruz. Ancak çok riskli binalarda tüm kat maliklerini bilgilendirip derhal binayı tahliye etmelerini söylüyoruz.

BİNA TESTİ VE GÜÇLENDİRMESİNİN AŞAMALARI

* Önce binanın ruhsat projeleri temin edilir. Rölöve (Bir yapının o anda, çeşitli bilimsel araçlar ve yöntemler kullanılarak belgelenmesi) ekibi yerinde inceleyerek binanın ruhsatlı projeye uygun yapılıp yapılmadığını tespit eder.

* Eğer ruhsatlı proje temin edilemezse binanın rölövesini ekip çıkarır.

* Daha sonra yapısal elemanlarda donatı tespiti yapılır ve karot numuneleri alınarak beton dayanımı tespit edilir.

* Aynı zamanda zemin durumu tespit edilir.

* Bütün bu değerler esas alınarak binanın yeni şartnameye göre statik ve betonarme projeleri yapılır.

* Yapı elemanları güçlendirilir.

* Güçlendirme yeterli olmadığı zaman ilave deprem perdeleriyle bina, yürürlükteki deprem yönetmenliğine uygun hale getirilir.

Ev sahibi riskli olduğunu biliyor, taşınıyor, evini kiraya verip susuyor

PROFESYONEL SİTE YÖNETİCİSİ BURÇİN ÖZENSEL

Bir bina için risk analizi konusunda tek başımıza başvuru yapabilir miyiz?

- Bir kat maliki (mülk sahibi) isterse binayı mühürletecek ya da yıktıracak yetkinliğe sahip. Kendisi başvurabilir. Riskli bir yapı çıkarsa bina mühürlenebilir, yıkılabilir... Ama güçlendirme parası ödememek için kimse böyle bir başvuruda bulunmak istemiyor. Devlete müracaat etse tapu kütüğüne işler. Binadan çıkmak zorunda kalırlar. Özel şirketlere yaptırıyorlar. Ancak sonucu paylaşmıyorlar. Riskli olduğunu biliyor, taşınıyor. Evini kiraya vererek susuyor. Apartmanları güçlendirmiyorlar. ‘Sıva çatlağı’ gibi gösterip üzeri kapatılıyor. Binaların da yüzde 99’u betonarme. Betonun ömrü 35 yıl. Binaların yaşı 60.

Deprem sonrası sizi çok arayan oldu mu?

- Çok fazla insan aradı. Kat maliki az, tamamı kiracı. Onlar da mevcut kontratlarını bitirebilmek için açık arıyor, deprem risk raporu olup olmadığını soruyor. Eğer riskli bir rapor varsa kontratı fesih nedeni. Çünkü can ve mal güvenliği söz konusu. Kat maliki güçlendirmeye girse, cebinden gidecek parayı düşünüyor. Bunu biliyor ama duymak istemiyor. Buradaki en büyük sıkıntı, toplumumuzun bunu bir ay sonra unutacak olması.

Güçlendirme yapmayı ev sahipleri neden istemez?

- Dairenin boşaltılması gerekir. Bu da belki altı ay sürecek. Hem daire boş kalacak. Kira alamayacak. Hem de güçlendirme bedeli ödeyecek. Kimsenin işine gelmez bu.

TOKİ VE 80 YILLIK ESKİ BİNALAR DAHA GÜVENLİ
Kiracı olsam bugün çok eski binadan tutarım. 70-80 yıllık binalar yığma binalar. Duvar kalınlıkları 40 santim. Yeni binaların duvar kalınlığı 8 santim. Eski binalar 5 kat ve mertebesinde... O günün şartlarına göre çalınmadan yapılmış. Bugünküne göre rantın olmadığı bir devir. Yeni binalarda herkes her yerden çalıyor. TOKİ gibi yap-sat müteahhitlerde kaçak, çalma daha az. Devlet kontrolünde. 

BEŞİKTAŞ, KADIKÖY VE NİŞANTAŞINDA YAPI STOKU ESKİ
Özellikle Beşiktaş, Kadıköy, Nişantaşı gibi bölgelerde yapı stoku eski. 50 yaş civarı. Kiralar 3.500-5.000 TL arası.
İnsanlar merkezde olmak, sitelerdeki gibi yüksek aidat ödememek, trafikte boğuşmamak için buraları tercih ediyor.
Mutlu hissettiği için buralarda yaşıyor. Ama yapı stoku hep 1999 depremi öncesi. Aslında herkes neyi kiraladığını biliyor ama güvenli olup olmadığını düşünmüyor.