İlber Hoca’dan gençlere tavsiyeler: Kendinizi yetiştirmeye bakın; dil öğrenin, Türkiye’yi gezin, dünyayı tanımanın bir yolunu bulun!

Türkiye’de yaşayan gençlerin bugünkü halini nasıl görüyorsunuz?
- Gençlik bugün son derece şaşkın. Ümitsiz...
Neden böyleler?
- Eğitim kurumları maalesef şişirme olduğu için gençler daha ilk anda, girdikleri üniversitelerin kendilerine parlak bir istikbal hazırlayamayacağını görüyor. İyi eğitim görenler de iş sahasında aynı duygulara kapılıyor. Mesela Harvard’dan iş idaresi tahsil edip geliyor, burada işe giriyor. Fakat bu kez de işyerindeki ‘gerontokratların’, yani ihtiyar lordların bitmeyen özbeğenileri yüzünden sıkılıp kaçıyorlar. Gittikleri ülkelerde de Türklere çok fazla kapı açılmıyor. Bunun muhtelif nedenleri olabilir.
Neler mesela?
- Türk aleyhtarlığı sebep gösterilebilir pekâlâ... Biz buna inanmak istemedik ama maalesef bunun Batı’da çok yaygın bir tutum olduğu gerçek.
Bugün Türkiye’de yaşayan bir genç hayatını nasıl kurtarır?
- Bizim gençlerin asıl problemi iyi tahsil alamamaları. O yüzden yapılacak tek şey var; kendilerini yetiştirecekler. Başından yetersiz bir eğitime girdiklerini kabul etsinler. O zaman sukutu hayal fazla olmaz.
Nasıl yetiştirecekler kendilerini peki?
- Tartışmasız muvaffakiyet getirecek tek şey; lisan öğrenmektir. Türkler için yabancı dil büyük problem. Şimdi bütün lisan kursları dolu. İnsanlar, benim zamanımdaki gibi bir gün başlayıp ikinci gün kaçmıyor, bir panik var. Yani durum değişiyor fakat yeterli değil.
Türkiye’yi öğrenmeleri lazım
Başka ne tavsiye edersiniz gençlere?
- Hâlâ dünyayı tanımıyorlar. Bir şekilde tanımalılar. Nasıl giderler bilmiyorum, bana sorma onu. Gençlik, bir ara Türkiye’yi boşladı. Dillerini bile boşladılar. ‘İnternet Türkçesi’ konuşuyorlar. Bu bir moda oldu. Sizin kuşakta herkes kelimeleri yutuyor. Komik bir şey. Bir de bazı genç yayınlarına bakıyorum; Türk tarihi hakkında bilir bilmez hükümler görüyorum. Bu tavır çok kötüdür. Yüzde yüz milliyetçi tavırdan daha gülünçtür. Bundan kaçınmak için bol okumalılar. Ters düşünmeye alışmalılar. Devamlı her şeyi sorgulamalılar. Yoksa babaları, dedeleri gibi aynı bağnaz kafayla devam ederler, sözde modern fikirleri benimsemeleri bir şey ifade etmez. Bir de Türkiye’yi öğrenmeleri lazım. Ne yazık ki ülkelerini bilmiyorlar.
Türkiye nasıl öğrenilir?
- Gezerek. Ve okuyarak... Bizde gazeteciler bile Ankara’dan ötesini bilmez. Kayseri’yi, Konya’yı görmemişlerdir, böyle bir şey olabilir mi? Bir haftalığına Türkiye’ye gelen Alman, ömrünü burada geçirmiş Türk’ten daha çok yer görüp ülkesine öyle döner.
“Gençlik bir ara Türkiye’yi boşladı” dediniz ya, onların açısından bakınca biraz hak vermek de mümkün değil mi? Ülkelerinde iyi bir eğitim alamıyorlar, sınav sistemi korkunç, işsizlik oranı hep çok yüksek...
- Haklı olmak isabetli değil. Kim sana hakkını teslim eder? Mühim olan, isabetli olmak!
Yurtdışına giden, gitmek isteyen gençlerin sayısında da büyük bir artış olduğu söyleniyor...
- Buradan gitseler ne olur? Gittikleri yerde onları bekleyen mi var? Buradan daha iyisini bulacaklarını mı zannediyorlar? Kaldı ki gittikleri ülkelerin vaziyeti de hiç iyi değil.
Genç çocuğu olan ailelerle ilgili gözleminiz nedir?
- Ailelerin bir hastalığı var; çocuğu daha gözünü açmadan Amerika’ya, kendilerinin bile bilmedikleri memleketlere gönderiyorlar. Türklerin artık her yerde diasporası var fakat diasporaların içinde en az muvaffak olanı bizimki. Ve kriminalite oranı düşük olduğu halde böyle. Bir acayip... Tamam Porto Rico’lular da muvaffak olmuyor ama onlar toptan kriminal olduklarına dair bir intiba bırakmış durumdalar zaten. Türkler, bakarsan, dürüst insanlar... Avrupa’da, Amerika’da bir işe giriyorlar, çalışıyorlar ama hep profilleri düşük. Yükselen varsa da nadir. Çok enteresan, ben buna çok şaşıyorum; bu kadar mı köylüyüz, kasabalıyız anlamıyorum.
Büyük idealler özel okullarla gerçekleşir
Seçim dönemi malum... Yöneticilere nasıl bir eğitim politikası tavsiye edersiniz?
- Eğitim politikası çok kötü. Milli Eğitim Bakanları -sakın şimdikiler alınmasın- işi ihale etmeye alıştı. ‘Okullar olmasa ne güzel maarif nazırı oluruz’ ayaklarındalar. Özel okullar furya halinde gidiyor. Ben özel okula karşı değilim. Hatta şunu da söylüyorum; büyük idealler özel okullarla gerçekleşir. Ama böyle peynir dükkânı gibi 15-20 ‘franchising’ vererek olmaz. Maalesef çocuklarımızın istikbali meşkûk. Bu fevkalade üzücü... Yapılması gereken; üniversitelerin sayısını azaltmak. Bazı yerler üniversiteyi hak etmiyor. Üniversite; şehirdeki ev sahipleri, bakkal çakkal rahat etsin diye kurulmaz.
Üniversiteleri bölmek istiyorlar, nasıl bakıyorsunuz bu işe?
- O bölme işine dikkat etsinler. Özel üniversite, lider üniversitelerin mameleki bol fakültelerini almaya kalkarsa ben bundan rahatsız olurum. Niye İstanbul’daki bir vakıf üniversitesi taşrada sıkıntılar içindeki bir bölümü alıp kendine bağlamıyor?

Türkiye bizden şikâyet edemez
Siz nasıl bir gençtiniz?
- Biz memleketin tadını tuzunu almış, acısını çekmiş bir nesiliz. Bizim nesil kendine göre hayatın tadını çıkardı. Çalışanımız da var, çalışmayanımız da var. Ama Türkiye bizden şikâyet edemez. Bizden sonra çok kötü şeyler oldu. Çünkü görgüsüzlük arttı.

O yol Anadolu’ya geçiş yolu, o yolculuk
hedefe giden yolculuktur

19 Mayıs 1919 bir mucize miydi?
- Değildi.
İstanbul hükümeti Mustafa Kemal Paşa’yı olağanüstü yetkilerle Samsun’a göndermeseydi, o yine de bir yolunu bulur, Anadolu’ya geçer miydi?
- Geçerdi. Suriye’den yola çıktığında İstanbul’a gelene kadar kurmuştur planlarını; A planı, B planı... Mesela muhtemelen bir tanesi şu; Harbiye Nazırı olup darbe yapmak. Bunu belki Padişah Vahdettin’e söyledi bile...

9’uncu Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a hareket etmeden kısa bir süre önce (Nisan 1919) çektirdiği fotoğraf.
Araları başta iyiydi değil mi?
- Ahbaptılar. Vahdettin, Mustafa Kemal Paşa’yı tam bir İttihatçı olarak görmüyor, ona güveniyordu. Çünkü zaten Mustafa Kemal de İttihatçı kliğe pek yanaşmayan, iyi askerliğine ve kazandığı zaferlere rağmen İttihatçıların üst kademeleriyle geçinemeyen hatta İttihatçı karşıtı bir konumdaydı. Askeri kariyeri herkesten saygı görüyordu. Enver Paşa dahi onun geride kalanlar arasında emaneti götürecek tek kişi olduğunu ifade ediyordu. İşgalciler nezdinde de ‘daha konuşulabilir biriydi’. Padişah Vahdettin son Avrupa gezisinde yanında Mustafa Kemal’i götürmüştü. Nihayetinde onu 9’uncu Ordu Müfettişi olarak Samsun’a gitmesi için görevlendirdi. Türkiye, I. Dünya Harbi’nden çıkmış bir ülke... Britanya İmparatorluğu’nun yanlış politikası neticesinde dört yıl savaşmış. Onun için Türkiye’ye karşı bir hınç var, fena parçalıyorlar. Hep yaptıkları gibi azınlıklarıyla oynuyorlar. Hadise olan yerlere müfettiş paşalar gönderilirdi. Bunlar fevkalade yetkindir; asar, keser, yargılar. Pontus eşkiyası hareket halinde, Anadolu’da başka türlü direnmeler var, Müslümanlar ve gayrimüslimler birbirini yiyor. Yatıştıracaksın, ikna edeceksin, silah toplayacaksın diye Mustafa Kemal’i Samsun’a gönderiyor Vahdettin.

Mustafa Kemal, 15 Mayıs’ta Yunanların, İngiltere desteğiyle İzmir’e çıkışı üzerine Bandırma Vapuru’yla Samsun’a hareket etti. 19 Mayıs pazartesi günü sabah saatlerinde Samsun’a geldi. Sandallarla Reji İskelesi’ne çıktı. Resmî görevli olması sebebiyle bir heyet tarafından karşılandı.
Mustafa Kemal Paşa’nın orada bir Milli Mücadele başlatacağı hiç aklına gelmiyor mu?
- Hayır. Daha sonra iki dost, iki ortak çatışmaya düştüler. Vahdettin, Mustafa Kemal’e “Yetkini aşıyorsun” dedi. O da “Hayır, gerekeni yapıyorum” diye yanıt verdi. Mustafa Kemal, kendi anılarında ve ‘Nutuk’ta Sultan Vahdettin’i uyuşuk, iradesiz olduğu kadar da ‘yarı kapalı gözlerle hilekâr entrikalar çevirmeyi seven bir kişi’ olarak tasvir eder. Eskiden dostane ilişkiler içinde olan Sultan ve Mustafa Kemal Paşa artık tamamıyla zıtlaşmış bir politika içine girmişlerdir.
Mustafa Kemal, 1919 yılı 16 Mayıs’ında fotoğrafta görülen Şişli’deki evinden vatanı kurtarmak üzere yola çıktı (Fotoğraf, İlber Ortaylı’nın son kitabı ‘Atatürk’ten alınmıştır).

Samsun’a ayak bastığında neyle karşılaştı?
- Orası koca bir sancak o zaman. Yerleşik, kozmopolit bir yer. Kendince bir iskele... Fevkalade yetkili bir müfettiş paşa, İstanbul’dan gelmiş. Asayişi sağlamaya gelen bir devlet yetkilisi... Ancak arz-ı tazimle karşılanabilir. Öyle de oldu. O da fazla emir vermedi. Zaten Samsun’da bir şey yapmaya niyeti yoktu. Ama Samsun’a yaptığı yolculuk önemlidir. Çünkü o yol; Anadolu’ya geçiş yolu, o yolculuk da hedefe giden yolculuktur. Savaş, 19 Mayıs’ta Samsun’a adımını attığı gün başladı. Ama Mustafa Kemal asıl niyetini daha içerilere gittikçe açıkladı. Amasya Tamimi’ni hatırlıyorsunuz: “Milletin kaderini ancak kendi iradesi tayin edecek.” Bu ne demek? ‘Artık İstanbul’da iş ve yetki kalmamıştır’ demek. Oradan Erzurum’a, Sivas’a geçti. Başta Kazım Karabekir olmak üzere kendisini destekleyenler var, ona saygı duyuyorlar. Bu şekilde de gidiyor iş. Mustafa Kemal, geçici hükümet kurulduğu zaman kendisini bir ferik olarak tayin ediyor. Meclisin, hükümetin reisi ve tabii başkomutan...

Mondros sonrasında İstanbul’a yeni gelmişlerken yaveri, Mustafa Kemal’e, İtilaf Devletleri’nin donanmalarını kastederek “Paşam, gelmişler” dedi. İstanbul Limanı yabancı gemilerle doluydu. Mustafa Kemal o gün Marmara’ya bakıp “Geldikleri gibi giderler” diye karşılık verdi. Memleket ne olursa olsun işgalden kurtarılmalıydı. Bunun için İstanbul günlerini başta asker arkadaşları olmak üzere pek çok kesimle irtibat kurup kurtuluş çareleri arayarak geçirdi. Altı aylık çalışmanın sonunda kurtuluşun Anadolu’dan başlamasına karar verdi.

DOĞUM GÜNÜ OLARAK 19 MAYIS’I SEÇTİ
Atatürk seneler sonra Samsun’a çıktığı günü anlatırken, “Ben Samsun’u ve Samsun halkını gördüğüm zaman memlekete ve millete ait bütün tasavvurlarımın, kararlarımın yerine getirilebilir olduğuna bir defa daha kuvvetle inanmıştım. Samsunluların hal ve durumlarında gördüğüm, gözlerinden okuduğum vatanseverlik, fedakârlık, ümit ve tasavvurlarımı müspet bir inanca götürmeye yeterli olmuştu” demiştir. ‘Nutuk’u bu tarihten başlatmış, kendi doğum günü tarihi olarak da 19 Mayıs’ı seçmiştir.