Kaybolan bir dilin ve mutfağın izinde...
Güncelleme Tarihi:
Gazeteci Deniz Alphan, “Çocukken annem konuştuğunda utanırdım” dediği dilin peşine düştü, kaybolmakta olan Ladino dilini ve Sefarad mutfağını mercek altına aldı. Beş asır önce İspanya’dan Osmanlı’ya göç eden Yahudilerin torunlarıyla konuştu. Prof. İlber Ortaylı’dan Soli Özel’e, Mario Levi’den Aylin Öney Tan’a pek çok akademisyen ve yazarla söyleşiler yaptı. Alphan’ın belgeseli ‘Kaybolan Bir Dil, Kaybolan Bir Mutfak’, 36’ncı İstanbul Film Festivali kapsamında gösterilecek.
Daha önce Sefarad mutfağını annenizin yemekleri üzerinden anlatan bir kitap yazmıştınız (‘Dina’nın Mutfağı’, Boyut Yayıncılık). Bu kez hem mutfağı hem dili odak noktasına alıyorsunuz. Ve bir kitapla değil, belgeselle... Nasıl oluştu bu proje?
- Aslında bu da bir kitap projesiydi. Ama işin içinde bu kez dil de olduğu için meseleyi kitapla yeteri kadar iyi anlatamayacağımı düşündüm. Sesli bir çalışma olması gerekiyordu. O yüzden belgesel yapmaya karar verdim.
Bu dilin ve mutfağın hikâyesini gelecek nesillere aktarma sorumluluğu muydu sizi harekete geçiren?
- O da var. Söz konusu olan, kaybolmakta olan bir kültür. Günün birinde insanlar, “Neydi o dil” diye merak edecekler. Ona bir cevap olsun istedim.
1940’lı yıllardan bir Sefarad düğünü...
Bugün Türkiye’de Ladino bilen kaç kişi var?
- Çok az kaldılar. Net bir sayı verilemez ama şöyle bir şey söylemek mümkün: Bu dil, Sefarad Yahudilerinden 70 yaşın üstündekilerin anadiliydi.
60-70 aralığındakiler hem konuşur hem anlar ama anadilleri artık Türkçedir. 50-60 yaş arası anlar ama pek akıcı konuşamaz. 40 yaşın altındakiler tek kelime bilmezler hatta böyle bir dilin varlığından haberdar mıdırlar bilemiyorum.
Neden yok oluyor?
- 1492’de İber Yarımadası’ndan göç eden Yahudilerin anadili İspanyolca zaman içinde Türkçenin, Ermenicenin ve Rumcanın etkisiyle bir ‘çorba dil’e dönüştü. Ladino veya ‘Judeo Espanyol’ diye adlandırılan bu dil yazılmıyor, edebiyatı yok, okunamıyor. Ticaret yapılmıyor. Okullarda öğretilmiyor. Dolayısıyla modenleşme sürecinde eriyip gidiyor dil... Ladino’nun giderek yok olmasının bir diğer sebebi de şu; Osmanlı’daki sosyal hayatı düşün; erkekler dışarıda, toplumla daha iç içeler. Türkçe öğreniyorlar. Kadınlarsa evlerin arka avlularında, dünyadan kopuk, ev işleri ve dikiş nakışla uğraşıyor, aralarında ve çocuklarıyla sadece Ladino konuşuyorlar. Sosyal hayata katılamıyorlar. Fransız Yahudi entelektüeller “Ortadoğu’daki kardeşlerimiz cahil kaldılar. Kadınlar eve tıkıldılar. Onların dünyaya açılmalarına yardım etmemiz gerek” diyerek Osmanlı’da Fransızca tedrisatlı Alliance okullarını kurdular. Yahudi toplumunun aydınlanmasını hedefleyen bu okullarda eğitim Fransızcaydı. Buralardan mezun olanlar toplumun elit tabakasını oluşturdu. Yahudilerin uzun süre Türkçe yerine Fransızca konuşmasına ve Ladino konuşanların ikinci sınıf vatandaş olarak görülmesine sebep oldu. Ladinonun yediği en büyük darbedir bence...
Fransızca eğitim veren Alliance okullarının bir hedefi de Sefarad kızlarını eğitmek, onları meslek sahibi yapmaktı.
Soli Özel, “Abimle ben bu dili öğrenmek istemezdik” diyor...
- Evet, ben de mesela annem sokakta Ladino konuştuğunda utanırdım. Mario Levi de bunu söylüyor. Farklı olmak hoşumuza gitmezdi. Öteki olma meselesi zaten var, bir de dil farklı olduğu zaman, iyice toplumdan itilmiş hissediyorsun.
Siz bu dili biliyor musunuz?
- Çok akıcı konuşamıyorum ama her şeyi anlıyorum. Bu dil sayesinde İspanya’da İspanyolcayı anladığımı fark ettim. Çünkü Ladinonun aslı, İspanyolca... Ben de derin felsefi konuşmaları değil belki ama sokak İspanyolcasını anlıyorum. Derdimi de kem küm anlatıyorum üstelik.
Sebzeye dayalı, sade bir mutfak...
Sefarad mutfağında durum ne, o da mı dille aynı hızda yok oluyor?
- Evet, modernleşme sürecinde ikisi de eriyor. Bugün nasıl gençler evinde oturup Türk mutfağından dolma sarmıyor, ya annesi yolluyor ya da hazır alıyorsa, Sefarad mutfağının yemekleri de genelde sadece özel günlerde hakkıyla yapılıyor veya catering şirketlerinden sipariş ediliyor.
Sefarad mutfağının tipik yemeklerinden 'kaşkarikaz', kabak kabuklarıyla yapılıyor.
Nasıl bir mutfak bu?
- Sebzeye dayalı, sade bir mutfak. Öyle soslu, karışık falan değil. Zeytinyağlılar önplanda... Koşer kurallarına uyulan bir evse mutfakta etli ve sütlü birbirine karıştırılmıyor. Sebze, nötr bir şey olduğu için pek çok şeyin yanında servis edilebiliyor. Kabak yemekleri çok yaygın. Kabağın kabuğu bile ayrı bir yemek olabiliyor.
Festivale kabul edilince cesaretlendim...
İlk kez bir belgesel çekiyorsunuz bildiğim kadarıyla...
- Gençliğimde birkaç filmde asistanlık yapmıştım. Reklamcılık zamanlarımdan da biraz biliyorum. Ama epey zaman geçti bunların üzerinden. Belgeselin teknik yönünü Gizem Elçi ve Nihan Işık çözdü. Gizem, aynı zamanda yapımcı ortağım oldu. Ne kadar teşekkür etsem azdır.
Festival programına alınmasını bekliyor muydunuz?
- Şahane oldu. Çok sevindik. Başta hedefimiz belgeseli yapmaktı. Beceremezsem de arşiv niteliği vardır diyordum. Festivale kabul edilince cesaretlendim; yurtdışındaki festivallere de yollamayı düşünüyorum.
Belgeselde kimler var?
İlber Ortaylı, Aylin Öney Tan, Karen Gerşon Şarhon, Mario Levi, Eliza Pinhas, Yossi Yusuf Pinhas, Mari Benmayor, Gila Benmayor, Soli Özel, Claudia Roden, Yalçın Türkoğlu ve Mehmet Tanrıkulu.
Festivalde başka neler var?
Uğur Vardan’dan 36’ncı İstanbul Film Festivali’nde kaçırmamanız gereken filmler...
Elleri Olmayan Kız Yönetmen: Sebastien Laudenbach
Hayvanlar Yönetmen: Greg Zglinski
Özgürlüğe Doğru Yönetmen: Lola Doillon
Bir Yaşam Yönetmen: Stephane Brize
Dağların Tepelerin Ardında Yönetmen: Eran Kolirin
Süper Karanlık Zamanlar Yönetmen: Kevin Phillips
Av Köpekleri Yönetmen: Ben Young
La Soledad Yönetmen: Jorge Thielen Armand
Son Portre Yönetmen: Stanley Tucci
Dalida Yönetmen: Lisa Azuelos