Haz konusunda 5 anahtar soru

1 BAÅžKA HAYVANLAR HAZ DUYABÄ°LÄ°RLER MÄ°?KöpeÄŸinize çok sevdiÄŸi bir oyuncağını verdiÄŸinizde coÅŸkuyla havlıyor, ya da kedinizin başını okÅŸadığınızda mutlulukla mırlıyorsa, elinizde olmadan onların ‘keyif aldıkları’ duygusuna kapılırsınız. Ne var ki, kedi ya da köpeÄŸinizin de duyguları olduÄŸunu söylerken acaba insanbiçimci bir tavır mı sergiliyorsunuz? Bir zamanlar tabu sayılmasına karşın, birçok bilim insanı artık hayvanların da duygu yüklü bir iç dünyaları olduÄŸu görüşüne katılıyor. ‘Yunusun Gülüşü’ baÅŸlıklı kitabın yazarı, Colorado Ãœniversitesi’nden Marc Beckoff’a göre hayvanlar korku, acı, neÅŸe ve öfke gibi duyguların yanı sıra, utanma, sevgi ve keder gibi çok daha karmaşık duyguları da yaşıyorlar. Beckoff, haz duygusunun da bunlar arasında yer aldığından hiç kuÅŸku duymuyor ve oynaşırlarken keyifli göründüklerine dikkat çekiyor. Beckoff birkaç yıl önce farelerin oynarken, ya da gıdıklandıklarında kahkahayı andıran tiz sesler çıkarttıklarını ortaya koyan Bowling Green Eyalet Ãœniversitesi sinirbilim uzmanı Jaak Panksepp’in çalışmasını kanıt olarak gösteriyor. Haz hormonu opioidPanksepp, farelerin sergilediÄŸi bu davranış biçiminin haz aldıklarının bir göstergesi olduÄŸunu öne sürüyor ve oyun sırasında hayvanların opioid salgıladıklarına, bu beyin kimyasalının insanlarda haz duygusunu yaratan temel unsurlardan biri olduÄŸu görüşünün giderek ağırlık kazandığına parmak basıyor. Dahası, farelerin davranışlarını denetleyen beyin sistemleri ve genlerin insanlardakine özdeÅŸ olduÄŸu görülüyor. Laval Ãœniversitesi fizyoloji uzmanlarından Michel Cabanac da hayvanların duygu yüklü olduklarını ve elimizde sürüngenlerin haz aldıklarını gösteren somut veriler bulunduÄŸunu belirtiyor. Cabanac’ın kertenkeleler üzerinde yaptığı bir araÅŸtırma, sıcak ve aydınlık bir köşeye yerleÅŸtirilen kertenkelenin karnı acıktığında hemen karşı köşede, soÄŸukta duran yiyeceÄŸi almaya koyulduÄŸunu gözler önüne seriyor. Kertenkele farklı gereksinimleri arasından bir seçim yapıp kimilerinden vazgeçmek zorunda kalıyor. Yiyecek seçimi ve duyguCabanac kertenkelenin seçim yapma sürecini göreli bir haz alma ve haz almama durumunun yönlendirdiÄŸine, haz duygusunun bu aÅŸamada devreye girdiÄŸine inanıyor ve hazzın hayvan için neyin yararlı olduÄŸunu gösterdiÄŸine dikkat çekiyor. Bir baÅŸka deneyde kertenkeleler hoÅŸlandıkları yiyecekler uÄŸruna sıcak ortamlarından vazgeçiyor; kertenkeleler tıpkı insanlar gibi daha önce yiyip hastalandıkları yiyeceklerden de kaçınıyor, bir baÅŸka deyiÅŸle bu süreç, yaÅŸanan hoÅŸ ve hoÅŸ olmayan duygularla ilintili.Iowa Ãœniversitesi’nden Antonio Damasio da hayvanların haz aldıklarına inanıyor, ama bunun bilincinde olup olmadıkları konusunda kesin bir ÅŸey söyleyemiyor. Damasio ‘ya göre duygu ve duygulanım iki farklı kavram. Duygulanımın davranışlara yön veren fizyolojik bir süreç, duygu ise bu sürecin bir yansıması olarak ortaya çıkıyor. 2 HAZZIN BÄ°R SINIRI VAR MI?Bağımlılık konusunda uzman olan Scripps AraÅŸtırma Enstitüsü sinirbilimcilerinden George Koob’a göre var. Koob, haz sisteminin tıpkı bir banka gibi çalıştığını, aşırı miktarda paranın bir çırpıda çekilmesi durumunda sistemin iflas edebileceÄŸini öne sürüyor. Peki, neden her zaman tümüne sahip olamıyoruz? Koob, bu soruya bir yanıt getirmek için haz duygusunun tam olarak ne iÅŸe yaradığını iyice kavramak gerektiÄŸine dikkat çekiyor ve bunun davranışlara yön veren bir ödül sistemi olduÄŸunu, bedenin belli dönemdeki gereksinimlerine göre, bir sonraki aÅŸamada ne yapmamız gerektiÄŸine ışık tuttuÄŸunu belirtiyor. Gelgelelim, bu iÅŸlevi yerine getirebilmesi için sistemin kendi içinde belli sınırları olması gerektiÄŸine inanıyor. Bir hayvanın yediÄŸi ÅŸeyin keyfiyle kendinden geçmesi durumunda, çok geçmeden bir baÅŸka hayvana yem olması iÅŸten deÄŸil. Bu yüzden haz bir sonraki göreve odaklanmamıza olanak tanıyacak denli geçici olmalı. Koob beynin dopamin, opioid ve ruh durumunu etkileyen serotonin gibi baÅŸka kimyasalların üretimini durdurarak, ya da stres sistemi aracılığıyla haz duygusuna bir sınırlama getirdiÄŸine inanıyor. Bu iki yöntemin birlikte etkili olması, haz duygusunu ciddi biçimde kısıtlıyor ve Koob’un ‘hedonik sabit nokta’ adını verdiÄŸi haz alt sınırınızı oluÅŸturuyor. Koob, insanın sürekli bir ÅŸeylerden haz alabileceÄŸini, ancak bu duygunun her zaman yoÄŸun olmayacağını belirtiyor ve aşırı hazzın bizi ayakta kalabilme sürecinden uzaklaÅŸtıracağına parmak basıyor. 3 HAZ DUYGUSU BÄ°LÄ°NÇSÄ°ZCE YAÅžANABÄ°LÄ°R MÄ°?Mutluysanız ve bunun bilincindeyseniz, ellerinizi çırpın. Bir çocuk ezgisinde öyle deniyor. Ä°yi de, mutlu olup bunun ayırdında olmamanız mümkün mü? Tanımı gereÄŸi, haz duygusu yaÅŸanır ve bu yüzden de kesinlikle ayırdına varılması gerekir. Ne var ki, Michigan Ãœniversitesi sinirbilimcilerinden Kent Berridge bunun her zaman geçerli olmadığını, haz duygusunun kimi zaman ayırdında olmadan da yaÅŸanabileceÄŸini öne sürüyor. Berridge buna örnek olarak keyif verici maddelerin, bilinçli bir haz duygusu yaratmadan, bireyin davranışlarını nasıl deÄŸiÅŸtirebildiÄŸini ortaya koyan deneyleri gösteriyor.Berridge ile Kaliforniya Ãœniversitesi ruhbilimcilerinden Piotr Winkielman’ın birlikte yaptığı bir araÅŸtırma da bilinçaltıyla algılanabilen mutlu ya da öfkeli yüz ifadelerini yansıtan görüntüler gösterildiÄŸinde, deneklerin farkında olmadan keyif alabileceklerini ortaya koydu. Ne var ki, denekler susadıklarında bilinçaltında algıladıkları neÅŸeli yüzü gördükten sonra daha çok içiyor ve, içtikleri hep aynı olmakla birlikte, onun daha lezzetli, daha çekici ve daha deÄŸerli olduÄŸu yönünde bir deÄŸerlendirme yapıyorlardı. Berridge’e göre bu tavır, bireyin ayırdında olmadan keyif aldığı, üstü örtülü bir duyguydu. 4 MÃœZÄ°K NEDEN ‘RUHUN GIDASIDIR’?Haz duygusunun yaÅŸamımızda can alıcı bir önem taşıyan davranışlar arasında bir seçim yapmamıza yardımcı olmak üzere evrilmiÅŸ bir duygu olduÄŸu kolayca anlaşılıyor. Ancak neden sanat, müzik, ya da para kazanma gibi daha soyut ÅŸeyler daha çok keyif veriyor? Duygu yüklü bir müziÄŸin beyinde devinime geçirdiÄŸi bölgeler, aynı zamanda hoÅŸa giden baÅŸka uyarımlarla da etkilenen bölgeler. McGill Ãœniversitesi Nöropsikoloji Bölümü’nden Anne Blood ve Robert Zatorre PET taramalarından yararlanarak müziÄŸin uyandırdığı duygusal ‘titreÅŸimin’ beyinde devinime geçirdiÄŸi bölgelerle yemek, cinsellik ve uyarıcı maddeler gibi coÅŸku uyandıran baÅŸka dürtülerle etkilenen bölgelerin aynı olduÄŸunu ortaya koydular. Iyi de, nasıl?Para ve keyifBelli bir dürtünün doÄŸal olarak hoÅŸlanacağımız bir baÅŸka dürtünün habercisi olduÄŸunu baÄŸlantı kurmak suretiyle öğrenebiliriz. ÖrneÄŸin, paramızı yiyeceÄŸe harcar ve o yiyecekten haz alırız. Ikisi arasındaki bu baÄŸlantı sayesinde paradan keyif almayı öğreniriz. Peki, bu süreç bir müzik parçası söz konusu olduÄŸunda nasıl iÅŸliyor? Bowling Green Eyalet Ãœniversitesi’nden Jaak Panksepp burada farklı bir sürecin etkili olduÄŸuna inanıyor ve müziÄŸin doÄŸrudan doÄŸuÅŸtan var olan haz sistemlerini etkilediÄŸini öne sürüyor. KuÅŸları coÅŸturan, ineklerin daha çok süt vermelerini saÄŸlayan müziÄŸin duyguları çok daha temel düzeyde etkilediÄŸine dikkat çekiyor ve bunun memelilerle öteki hayvanların yavrularının seslenmelerine tepki göstermek üzere evrilen beyin düzeneklerini devinime geçirdiÄŸine inanıyor. 5 GERGÄ°NLÄ°K UYANDIRAN BÄ°R OLAYIN ARDINDAN NEDEN ‘KAFAMIZ KIYAK’ OLUR?Bungee-jumping, daÄŸa tırmanma, paraşütle atlama ve benzeri tehlikeli ya da gerilim yaratan etkinlikler nasıl olur da insana keyif verebilir?AraÅŸtırmacılara göre gerilim peÅŸinde koÅŸmak beyinsel iÅŸlevin bir ürünü. Haz sistemi bizleri ödüllendirmek ve davranışlarımıza yön vermek üzere var olan bir sistem. Bu sistem bireyin yaÅŸamını sürdürmesine olanak tanıyacak davranışlarda bulunmasını saÄŸlıyor. Ancak, Scripps AraÅŸtırma Enstitüsü’nden George Koob kimi yararlı davranışların doÄŸal olarak kimi risklerin de göze alınmasını gerektirdiÄŸine dikkat çekiyor. Yiyecek peÅŸinde koÅŸma, avlanma, çiftleÅŸme gibi edimlerin inanılmaz çekinceleri de beraberinde getirebileceÄŸini, tehlikeden uzak, güven içinde olmakla gereksinimlerin karşılanmasının genellikle birbirleriyle çatışan durumlar olduÄŸunu belirtiyor. Koob, haz duygusunun davranışlarımıza yön verdiÄŸi görüşünden yola çıkarak, riskleri göze almanın da zaman zaman insana keyif vermesi gerektiÄŸine inanıyor ve gerginlik uyandıran bir ÅŸeyin aynı zamanda çok keyifli de olabileceÄŸini dile getiriyor. Koob insanlarda kortizol, farelerde kortikosteron olarak karşımıza çıkan stres hormonlarının dopamin sistemini devinime geçirdiÄŸine ve ‘kafa buldurduÄŸuna’ parmak basıyor. Gerçekten de, stres ve haz sistemleri birbirlerine karşıt etkiler yaratarak duyguların iniÅŸli çıkışlı olmalarını saÄŸlıyor. Bu da, her çıkışın bir iniÅŸi olduÄŸu anlamına geliyor. Â