Godin’in ütopik köyünü yılda 70 bin kişi geziyor

Oise Nehri’nin kıyısına bahçeli, havuzlu, tiyatrolu, kütüphaneli iki bin kişilik bir site kurdu. Okullarında 14 yaşına kadar ücretsiz ve zorunlu eğitim sağladı. Familistere, Godin’in ölümünden sonra 80 yıl varlığını korudu. Bugün ütopyanın müzesi olarak turizmin hizmetinde.

68’li ruhundan hiçbir şey kaybetmemiş sevgili arkadaşım Anne’ın fikriydi Familistere’e gitmek. “19’uncu yüzyıl Fransası’ndaki ünlü bir soba, kuzine fabrikası kurucusunun, Godin’in gerçekleşmiş rüyası bu” demişti köyü anlatırken. Sosyal Saray’daki konutları, 14 yaşına kadar eğitimi Fransız devletinden önce zorunlu kılan okulları, tiyatro salonu, kapalı yüzme havuzu, nehir kıyısındaki helkellerle süslü bahçesiyle ancak ütopyalarda olabilirdi bu köy. Godin projesine öylesine inanmıştı ki, her aşamasını ardı ardına gerçekleştirmişti. 1968’de girdiği ekonomik krizle el değiştiren fabrikası bugün 400 işçisiyle başka bir isim altında işletiliyorsa da, 19’uncu yüzyılın büyük işadamının rüyası Familistere bugün etkileyici bir müze.

FİRMASI 20 YILDA PİYASA LİDERİ OLMUŞTU

Jean-Baptiste Andre Godin, 1817’de dar gelirli bir ailenin çocuğu olarak doğmuş. Anahtarcılıkla iş hayatına girmiş. Mesleğinde ilerlemek için Fransa’nın dört bir yanını dolaşmış. 1840’ta demirdöküm tava üreten küçük bir atölye açmış. 20 yılda işini öyle büyütmüş ki, gerek Guise şehrinde, gerekse Brüksel’de ısınma ve pişirme aletleri sektöründe lider olmuş. Bu sıradışı sanayici aynı zamanda gazeteci, yazar ve politikacı. 1871’de Guise’i de içeren bölgeden milletvekili seçilmiş.
“Zenginliği yaratanların onun görkeminden ve iyiliklerinden faydalanmaya hiçbir hakkı olmadığı düşüncesini sorgulamanın zamanıdır. Bu hakkı tanıdıktan sonra, zenginliğin daha çok onu üretenlerin yararına kullanılmasının herkesin görevi olup olmadığını sorgulamak lazımdır...” 1871’de yazdığı Sosyal Çözümler kitabında böyle diyor Godin. Yine aynı eserde, “Her işçi için bir şato yapamayız. Öyleyse kaliteli yaşamın dengeli dağılımı için her ailenenin ve her bireyin kolektif çıkar doğrultusunda kendi avantajlarını bulacağı bir saray inşa etmek gerekmektedir” diye ekliyor. O dönemde başka şirketlerin yan yana dizili müstakil evlerden oluşan lojman sistemini de şiddetle eleştiriyor: “Çalışanların yaşam alanı, lahana yetiştirecekleri bahçeden, herkesten ve her şeyden izole küçük evlerden ibaret olmamalı.”

İŞÇİLERE SOSYAL SARAY

Ünlü kuramcı Charles Fourier’in doktrininden çok etkilenen, takipçilerinin kurduğu şirket modelini benimseyerek, işçilerin kendi kendini yöneteceği bir firma hayalinin peşine düşen Godin, 1859-1884 arasında Guise fabrikasının yakınında 2 bin kişilik bir site yaptırıp adına da “Sosyal Saray” yani “Familistere” demiş. İç avlusundaki cam çatısıyla ışık içinde yüzen bu yapıya bodruma kadar ulaşan havalandırma düzeneği kurdurmuş. Avluda şenlikler, spor müsabakaları yapılırmış. Dev fıçılarla şarap alınır, ailelere bölüştürülürmüş. Sosyal Saray’dan çıkışta fabrika yerine okul ve tiyatroyla karşılaşmanın sağlanması da Godin’in fikriymiş.
Okul mimarisinde de çocukların rahatı göz önüne alınmış. Alanlar geniş tutulmuş, havalandırmaya, doğal ışıklandırmaya önem verilmiş. 130 öğrenciyle hâlâ eğitim veren Familistere okulları, 1968’den beri belediyeye bağlı. Bu nedenle ziyarete açık değil.
Bugün sosyal ekonominin babalarından sayılan yenilikçi işadamı, 1888’de ardında çok büyük bir ekonomik-kültürel miras bırakarak ölür. Ancak şirketinden ve çalışanlarından öylesine umutludur ki, 1881’deki bir konuşmasında şöyle der: “Familistere dünya durdukça yaşayacak. Çünkü onu üreten fikir eskimeyecek. Bir gün Familistere’in tuğlaları tek tek düşüp toprağa karışsa bile gençler bu öğretiyi gelecek kuşaklara aktaracaktır.”

ZOLA’DAN ÖVGÜ ALDI

Godin hayalini gerçekleştirirken sorunlarla da karşılaştı. 2. Cumhuriyet’in, ardından muhafazakar cumhuriyetin, sanayideki rakiplerinin, şehir sakinlerinin, eşinin, oğlunun, memur ve işçilerinin muhalefetine karşı koydu. 1880’de personeline şunu söylüyordu: “Size üç yıl önce sözünü ettiğim derneği kurdum. Heyecanlacağınızı sanmıştım, yanılmışım. Derneğin bütün organlarını kendi çabamla oluşturdum. Hiçbir kararlılık, inanç göremedim sizde. Bana sadece sanayi alanında yardım ettiniz, bunu reddedemem. İçinizde dernek sevgisini uyandıracağımı, beni destekleyeceğinizi sanıyordum. Maalesef sadece kayıtsızlıkla karşılaştım.” Bununla birlikte aralarında yazar Emile Zola’nın da bulunduğu çok sayıda ünlü ve önemli kişilik, Godin’in reformcu organizasyonunu görüp takdir eder, dünyaya tanıtır.

ÖNCE EĞİTİM

Sosyalist reformcular için, hele hele Godin gibi tahsilsiz biri için eğitimin herkese ulaşması, sosyal dönüşümün en önemli anahtarlarından biridir. Familistere’de eğitimi bedava, laik, kız-erkek karışık ve zorunlu kılar. Masrafları fabrika giderine yazar. Amaç, yepyeni bir toplumun vatandaşlarını ortaya çıkarmaktır. 1863’te oluşturulan sisteme göre 15 günlükken kreşte başlar eğitim. 14 yaşında ilkokulu bitirene kadar zorunludur. Okul ve tiyatro 1870’te yapılır. Yanına halk kütüphanesi kurulur, iş dönüşü uğranması için akşam açık tutulur.
Godin köyünde bir de müzik şirketi kurar. Şenlikler düzenler. Müzik grubu ticari kimlik kazandığında, şirketin katıldığı sergi ve fuarlarda konserler verir.
Godin öldüğünde dernek köyün, fabrikalarının idaresini üstlenir. Mozolesini bahçeye yerleştirip, Sosyal Saray’ın meydanına heykelini dikerler. Dernek başkanlığına Godin’in eşi Marie seçilir. Ancak ondan sonraki yöneticilerin dinamizmi kaybettiği, sanayiye odaklandığı, Familistere elitleriyle haşır neşir oldukları söyleniyor. İkinci Dünya Savaşı sonrası firma piyasadaki liderliğini kaybeder. 1950’lerde Ortak Pazar’daki rekabette bocalar. 15 yılda üretimi, kârı yarıya iner. Kooperatif duygusu zayıflar, modernizasyon çabaları sonuç vermez, Godin, anonim şirkete dönüşür. 1968’de derneğin fabrikaları kapatma kararı çıkar. Godin şirketini yavaş yavaş Fransa’daki ünlü tava markası Le Creuset ele geçirir. 1988’de satın alan Cheminees Philippe şirketi yüksek teknolojili ısıtma ve mutfak araçları üretiminde markayı piyasada önemli konuma getirir. Fabrika bugün de 400 işçisiyle çalışmayı sürdürüyor.

OTEL KURULUYOR

Familistere’in terk edilip harap olması 1998’de yerel yönetimi harekete geçirir. Bu ütopik mirası korumak için restorasyon başlatılır. Okul, tiyatro ve çamaşırhanenin cepheleri, bahçeler düzenlenir ve bir müze oluşturulur. Familistere’in sosyal, entelektüel, kültürel ve sanatsal ifade yeri olması amaçlanır. Kapitalin ve işgücünün birleşmesiyle ortaya çıkan “birlikte yaşama”, “birlikte çalışma” ve “birlikte tüketme” olgularının, günümüzde çokça konuşulan “sürdürülebilir kalkınmaya” nasıl uygulanabileceği konuşulur olur.
Henüz bitmeyen restorasyon sonunda sağ kanattaki 70 dairenin, Godin’in dairesi hariç kiraya verilmesi planlanıyor. Sol kanat ise restore edilir edilmez 90 odalı bir otel olacak. 2010’da Familistere’deki ziyaretçi sayısının 70 bin’e ulaştığını görse Jean-Baptiste Andre Godin çok mutlu olurdu herhalde...

DEMİRDÖKÜMLE SEKTÖR LİDERİ OLDU FABRİKAYA DEMOKRASİYİ SOKTU

Godin’in sobacılıktaki başarısında metal levha yerine demirdöküm kullanmasının önemli etkisi var. Demirdökümden güçlü, sağlam, ucuz soba ve kuzinelerde kalitesiyle rakiplerinden ayrışmış. Bunun için kalite kontrol ünitesi kurmuş. Zincirleme üretime yatırım yapmış. Böylece 1850’de sadece 100 soba üretilirken, 1882’de bu sayı 100 bin’e çıkmış. 30 kişilik işçi grubu ise 1500’e! Birinci Dünya Savaşı öncesinde fabrika yılda 165 bin soba ve kuzine üretir olmuş.
Ünlü işadamının başarısında, uyguladığı sosyal modelin etkisi muhakkak. Örneğin 14 yaşından küçük işçi çalıştırmıyor, özel bir sağlık sigortası kuruyor. Emekli, dul ve yetimlere emekli sandığı oluşturuyor. Finansmanı maaşlar ve şirket sermayesinden kesintilerle sağlıyor. Ekonomik alanda ise yepyeni bir deneyime girişiyor: Kârı personele dağıtıyor. Ortağı Esther Lemaire’den ayrıldıktan sonra işletmeyi tamamen devralıp, 1880’de çalışanlarını kâr, karar ve yönetime ortak hale getiren bir dernek kuruyor: Anapara ve İşgücünün Kooperatif Derneği. Guise ve Brüksel’deki fabrikalarını derneğe bağlıyor. Personel şirketin sahibi oluyor. Derneğin hedeflerinden biri de fabrikaya demokrasiyi sokmak. Fabrikalar kapanana kadar derneğin seçtiği idare konseyince yönetildi.

ZİYARETE AÇIK BÖLÜMLER

* MÜZE: Bahçeler ile kalıcı sergi koleksiyonundan oluşuyor. Godin’in oluşturduğu sistemin biyografik, endüstriyel, ekonomik, sosyal, politik, mimari, hijyenist ve eğitici yönünü anlatıyor. 45 dakikalık rehberli geziyi de kapsayan müze turu, bahçede yapabileceğiniz piknikle tüm gününüzü alacak türden.
* ECONOMATS: Sosyal Saray’ın eski mağazaları kafeteryaya dönüştürülmüş. İçinde, danışma, biletçi, kitapçı ve “Düklerin Şatosundan Sosyal Saray’a” başlıklı kalıcı sergi yer alıyor.
* DEKORATİF BAHÇE: Tarihi bahçeler Oise Nehri kıyısındaki bir yamaca kurulmuş. Ünlü heykellerin taklitleri ve minik havuzlarıyla dikkat çekici. Meyve ağaçları ve bir de bostan var. Zamanında Sosyal Saray’ın mağazalarına sebze sağlayan bostan hâlâ ekiliyor. Bahçede dikkat çeken bir başka ayrıntı, Godin’in mezarına 1889’da yapılan mozole.
* YARIMADA BAHÇE: Oise Nehri kıyısında, Familistere’in sonradan düzenlenen 10 hektarlık bahçesi. Dekoratif bahçe ile bağlantısı bir geçitle gerçekleştiriliyor.
* HAVUZ VE ÇAMAŞIRHANE: İşçilerin kapalı havuzu 2,5 metre derinliğinde ve olimpik ölçülerde. Çamaşırhanenin giriş katında yıkama, üst katında kurutma yapılıyordu. Banyo kabinleri de burada. Personel mesaiden sonra burada yıkanıp evine gidebiliyordu. Yapıda “Hijyen: Bir sosyal sorun” başlıklı kalıcı sergiyi de görebilirsiniz.
* GODİN’İN DAİRESİ: “Jean-Baptiste Andre Godin, Familistere’in kurucusu” başlıklı kalıcı sergi görülebiliyor.
* TİYATRO: Gösteri ve toplantı salonu olarak kullanılan tiyatroda ziyaretçilere, “Demokrasinin Tapınağı Familistere” başlıklı mültimedya gösterisi sunuluyor. Üç katlı, balkonlu 400 kişilik bu İtalyan tiyatrosu, Familistere’in müzik ve tiyatro topluluklarının provaları, gösterileri ve şirketle ilgili toplantılarda kullanıldı. Burası hâlâ Guise şehrinin tek tiyatrosu.
* SOSYAL SARAY BİNASI: Apartman daireleri, çocuklara yönelik atölyeler, geçici sergi salonları, “Birlikte yaşamak”, “Endüstriyel ve sosyal Familistere macerası”, “Ütopyolar Fabrikası” başlıklı kalıcı sergilerle, “Deneysel daireler” ve “Ev içi sahneleri” başlıkları altında mobilyalı, sobalı, kuzineli ev sergileri görülebilir.

PATRONUN EVİ, GAZETENİN YAZI İŞLERİ ODASI

Godin’in kendisi için bir patron evi yaptırması aklından geçmez bile, Sosyal Saray’da çalışanlarıyla yaşamak onun için en doğal şeydir. 1859’da biten ilk binada kendine bir daire ayırtır. 1877’de ise hayat arkadaşı ve ortağı Marie Moret ile yeni inşa edilen diğer binanın birinci katına geçer. Yine de daire, diğerlerine göre burjuva bir hava taşır. Odalar, geniş antrenin etrafında açılırlar ve mutfak dışında bütün pencereler iç avluya değil, meydana bakar. Yerlerdeki parkeler ile tavandaki kabartma süslemeler de diğer işçi dairelerinden hayli farklıdır. Daire aynı zamanda toplantılar ve Familistere Gazetesi’nin yazı işleri odası olarak kullanılır. Ölümünden sonra Marie Moret 1908’e kadar yaşar burada. Daire onun ardından kooperatif derneğinin yöneticileri için lojmana dönüşür.

AİLE VE SARAY SÖZCÜKLERİNİ BİRLEŞTİRDİ, HAYALİNİ İSİMLENDİRDİ

Godin’in uydurduğu bu ismin kökeninde kuramcı Charles Fourier’in teorisindeki “phalanstere” yatıyor. Ütopik sosyoloji kuramcısı Fourier, Yunanca’daki “phalanx” (bir toplumun uyum içinde yaşaması için gereken elemanlar grubu) ile yine kendi teoremi olarak sunduğu, yeteneklerini ve işgücünü herkesin yararına sunan bireylerden oluşan ütopik topluluk “phalange” kelimelerini birleştiriyordu. Fourier’in uyumlu toplum teorisine göre, 1620 kişilik gruplar Phalanstere adını verdiği, Versailles’a benzeyen bir saray olmalıydı. Godin ise kurduğu saraya “famille” (aile) sözcüğünden yola çıkarak “Familistere” (Aile Sarayı) demiş. 500 daireli yapıda 2 bin kişi yaşayabiliyordu.

GİRİŞ 8,5 EURO

Eylül ve haziran arası pazartesi hariç her gün, yılın geri kalan kısmında hafta boyunca saat 10.00-18.00 arası açık. Giriş: 8,5 Euro. Adres: 263, Cite Familistere 02120 Guise (www.familistere.com)