Dr. Yanıt

DoÄŸa olayları arasındaki iliÅŸkilerde hangi kuvvetler rol oynar?SORU: DoÄŸadaki birçok ÅŸey, birbirine bir parametrenin karesi ya da küpüyle baÄŸlıdır. Fakat bir jet motorunun yarattığı gürültü, çıkış gazının hızının sekizinci kuvvetiyle orantılıdır. DoÄŸada kendi kendine meydana gelen ve daha yüksek üstel büyüklüklerle birbirine baÄŸlanan olaylar da var mıdır?YANIT 1: Yıldızlar ve füzyon: Yıldızların içinde meydene gelen füzyon için gereken enerji üretici reaksiyonlar sıcaklığa çok hassas bir ÅŸekilde baÄŸlıdırlar. Özellikle hidrojenin karbona çevrildiÄŸi reaksiyonların gerçekleÅŸtiÄŸi yıldızlarda bu durum iyice belirgindir. Yıldızın merkez sıcaklığının kesin deÄŸerine baÄŸlı olarak bu tür bir karbon çevrimi reaksiyonunun karakteristik oranı, çok sıcak yıldızlarda sıcaklığın 13. kuvvetiyle orantılıdır, bizim güneÅŸimize benzer yıldızlarda bu orantı, sıcaklığın 20. kuvvetiyle saÄŸlanır.Kırmızı devler ve süper devler gibi evrim geçirmiÅŸ yıldızlarda üçlü,alfa reaksiyonlarısıcaklığın 40. kuvvetiyle orantılıdır. Sıcaklığın bu yüksek kuvvetlerine olan bağımlılık, yıldızların kararlı bir ÅŸekilde varlıklarını sürdürebilmelerini saÄŸlayan bir "termostat" gibi iÅŸ görür. Sıcaklığın biraz artması enerji üretiminde büyük bir sıçrama oluÅŸturur, bu durumda yıldızın çekirdeÄŸi geniÅŸleyip soÄŸuyarak ısı dengesini ayarlar.YANIT 2: Nötrino akışı: Dünyadaki "boron- 8 nötrinoları"nın akışı güneÅŸin merkez sıcaklığının 18. kuvvetiyle orantılıdır. Bu orantının hemen farkedilebilecek iki ayrı uygulaması vardır. GüneÅŸin nötrino akışı, güneÅŸ sıcaklığının ölçülmesi yönünden çok büyük önem taşır, fakat bu ölçümlerin anlamlı olabilmesi için bu nötrinoların dünyaya ulaÅŸana kadar baÅŸlarına nelerin geldiÄŸini bilmemiz gerekir (bu zor problem, "GüneÅŸ nötrinosu problemi" adıyla anılır). Bu aranın iÅŸe yaradığı ikinci alan ise paleoklimatolojidir. GüneÅŸ sıcaklığının jeolojik zamanlar içindeki deÄŸiÅŸimi, gezegenimizin iklimsel geçmiÅŸiyle ilgili önemli ipuçları içerir. Gerçi yeryüzündeki çeÅŸitli ölçümlerle de bu durumu kabaca belirlemek mümkündür ama nötrino akısı tekniÄŸi çok daha kesin sonuçlar verebilir. YANIT 3: Evlerdeki ampuller: Böyle büyük üstel deÄŸerler için mutlaka göz alıcı astrofiziksel olaylara gitmemize gerek yok, zira evlerde kullanılan tunsten flamanlı ampuller de bu tür sonuçlara yol açar. Sıradan voltaj deÄŸiÅŸimlerinin olduÄŸu bir ortamda (en çok %25 oranında deÄŸiÅŸim) çalışan bir ampulün ömrü, volltajın 14. kuvvetiyle ters orantılıdır. ÖrneÄŸin normal voltajın %80'inde kullanılan bir ampulün ömrü % 2000 oranında artar.Bu durum anlaşıldıktan sonra, kendileri için belirlenen voltajın altında kullanılmak üzere ampuller üretilmeye baÅŸlanmıştı.YANIT 4: Bir malzemede "yorulma", malzemeye uygulanan bir dizi gerilmenin yarattığı yıpranma sonucunda ortaya çıkar. AÄŸaç kompozit malzemelerin yorulma ömrü, uygulanan gerilmelerin genliklerine ters orantı oluÅŸturacak ÅŸekilde yaklaşık 11.7'nci kuvvetten baÄŸlıdır. Bu orantı, özellikle yorulma probleminin çok önemli olduÄŸu tasarım çalışmalarında kullanılır, örneÄŸin rüzgar türbinlerinin tasarımında bu oran önemli bir yer tutar. YANIT 5: Jet motoru ve 5. kuvvet: Soruyu soran okur, jet motoru gürültüsüyle hızın sekizinci kuvvetini baÄŸlantılandırmış ama bence bu yanlış. Bence 5. kuvveti demeliydi. Tabii bazı ses üstü akımlarda hızın 15. kuvvetinin bile söz konusu olması mümkündür ama bu ÅŸokla sınır tabakanın etkileÅŸmesinden kaynaklanır. Bu gibi durumlar sadece laboratuvarda gözlenmiÅŸtir, çünkü bu ÅŸartlar altındra bir uçağı kullanıma sunmak delilik olur. TV ekranı renkleri nasıl oluÅŸturuyor ve kullanıyor?SORU: Ä°lkokulda, üç temel rengin kırmızı, mavi ve sarı olduÄŸunu, diÄŸer bütün renklerin de bu üçünün karıştırılmasıyla oluÅŸturulduÄŸunu öğretmiÅŸtik. Televizyon ekranına çok yakından bakarsanız resimlerin kırmızı, mavi ve yeÅŸil noktalardan oluÅŸtuklarını görebilirsiniz. Televizyon bu renkleri neden ve nasıl kullanıyor? ÖrneÄŸin yeÅŸil rengi nasıl oluÅŸturuyor?CEVAP 1: Ä°ki ayrı temel renk grubu vardır. Kırmızı, mavi ve yeÅŸilin oluÅŸturduÄŸu gruba "eklenebilir grup" adı verilir ve karışık ışıkla ilgili kavramlarla baÄŸlantılıdır. Kırmızı, mavi ve sarıdan oluÅŸan diÄŸer grup ise "çıkarılabilir grup" diye adlandırılır ve boyaların birbirleriyle karıştırılmasıyla ilgili problemlerde göz önüne alınır. Bu ikinci grubun renkleri teknik olarak macenta, siyan ve sarı olarak tanınırlar çünkü macenta ve siyanı kırmızı, mavi ve sarı kullanarak oluÅŸturmak imkansızdır.Böyle iki ayrı renk grubunun varlığının nedeni, deÄŸiÅŸik ortamların renklenirken deÄŸiÅŸik iÅŸlemlerden geçiyor olmalarıdır. Çıkarılabilir grupta, boyanın içindeki kimyasallar bazı dalga boylarındaki ışıkları diÄŸerlerinden daha çok emerler. Bunun bir sonucu olarak ortaya çıkan renkler, emilmeyip yansıtılan ışıktan kaynaklanır. Oysa eklenebilir grup, ışığın rengini gösterir, iki temel renk karıştırıldığında da gözünüz frekansları ikincil bir renk olarak yorumlar. Televizyon ekranı kırmızı, mavi ve yeÅŸili kullanır çünkü ekran renkleri deÄŸil ışıkları karıştırır.CEVAP 2: Televizyon ekranı baÅŸta siyahtır, renkli ışıklar daha sonra eklenirler. Bir ressamın kullandığı kağıt ise baÅŸta beyazdır, daha sonra eklenen boya yansıyan ışıktaki renkleri ortadan kaldırmaya yarar. Televizyon ekranı eklenilebilir renkleri kullanır, oysa ressamların resim yaparken kullandıkları renkler çıkarılabilir renklerdir.Sizin de tahmin edebileceÄŸiniz gibi, bu iki sistem birbirini bütünler. Sarı ve maviyi birbirine karıştırırsanız yeÅŸili elde edersiniz, yeÅŸil, eklenebilir bir temel renktir. Bunun tersine olarak sarı ışık, kırmızı ve yeÅŸil ışıktan çıkarılabilir.Ä°ÅŸte bu noktada ilginçlikler baÅŸlar. Çıkarılabilir temel renkler sarı, siyan (gök mavisine benzeyen açık bir mavi) ve macentadır (bir çeÅŸit mor). Gerçek kırmızı boya, sarı ve macenta boyalarla üretilebilir. Burada sorun, bu iÅŸe uygun olan gerçekten iyi bir macentanın elde edilmesinin çok güç olmasıdır. Hepatit C’nin diÄŸerlerinden farkı var mı?Soru: Hepatit C'nin diÄŸer hepatit türlerinden farkı nedir?YANIT: Hepatit C 1960'lı yıllarda farklı bir hepatit türü olarak tanımlandı. O dönemlerde hastalığa neden olan etmeni tanımlayacak geliÅŸmiÅŸ yöntemler henüz yoktu ve bu hastalığa A ve B tipine girmeyen hepatit gibi dolaylı bir isim kondu. HIV araÅŸtırmalarında kullanılan yöntemlerden yararlanılarak 1989 yılında tam olarak teÅŸhis edildi. Hepatit C, hepatit hastalığına yol açan 5 virüsten (A,B,C,D,E) biridir. Biliyorsunuz, Hepatitin sözcük anlamı ‘‘karaciÄŸer büyümesi''dir, yani hepatitler karaciÄŸer hastalıklarıdır. Hepatit, alkolizm gibi viral olmayan nedenlerden dolayı da ortaya çıkabilir. Ä°laçların, alkolün ve çevresel zehirlerin zehirleyici etkilerini azaltan veya ortadan kaldıran bir organ olan karaciÄŸer, ayrıca eski kan hücrelerini de vücuttan atar ve sindirimi kolaylaÅŸtırır.Dünyada Hepatit C hastalarının sayısı HIV hastalarının dört katıdır. Åžu anda dünyada yaklaşık 170 milyon HIV hastası var. Hepatit C enfeksiyonu karaciÄŸer nakli gerektiren bir neden. Hastaların yüzde 70'inde kronik karaciÄŸer hastalığı geliÅŸir. 10 yılda ortaya çıkan belirtilerin başında, yorgunluk, sarılık, koyu renkli idrar, iÅŸtahsızlık ve mide bulantısı gelir. Ancak virüsün bulaÅŸtığı pek çok insan bu belirtileri göstermeyebilir. BulaÅŸma kan ve kan ürünleri yoluyla olur. Damardan alınan uyuÅŸturucular hastalığın yayılma nedenlerinin yüzde 60'ını oluÅŸturur.Hepatit C teÅŸhisi konan insan sayısındaki artışa karşın, virüsün tanımlanmasından bu yana geçen zaman içinde yeni vakalarda yüzde 80'lik bir azalma görülüyor. Kan tarama testleri ve virüsü öldürmek içir kullanılan iÅŸlemler yeni vakaların ortaya çıkmasını engelliyor.Virüs mutasyon geçirir. Yapısal deÄŸiÅŸim geçiren virüs bilinen 6 genote ve 50'den fazla alt-tipe dönüşür.Hepatit C için bir aşı henüz yok. Ancak enterferon ve ribavirin'den oluÅŸan ilaç kombinasyonunu kullavnılıyor. Enterferon bağışıklık sistemini güçlendirirken, ribavirin Hepatit C’nin çoÄŸalmasını önler. Tedavi ile vücut virüsten temizlenir. Ancak tedavi yüzde 30 ile yüzde 50 oranındaki hastalarda etkili olabilir. Yorgunluk, gribe benzer belirtiler ve depresyon gibi yan etkiler o kadar ÅŸiddetli seyredebilir ki bazı hastalar tedaviyi yarıda kesebilir.Bilim adamları, polietilen glikol (PEG) adı verilen bir maddeyi enterferon molekülüne baÄŸlayarak, enterferonu deÄŸiÅŸtirip güçlendirdiler. ‘‘Pegilated'' interferon adı verilen bu yeni tür virüsle daha iyi mücadele ediyor, çünkü standart enterferona göre vücutta daha uzun süre kalıyor.Bilim adamları Hepatit C için yeni tedaviler geliÅŸtiriyor. HIV antiviral ajanlar gi.i bunlar Hepatit C ‘nin çoÄŸalmasında rol oynayan enzimleri bloke ediyor.Â