Dört kök kalan orkide var ama yerini kimseye söylemem

Orkidelerin çığlığını biz duymuyoruz ama duyanlar da var. Bunlardan biri Hollandalı orkide uzmanı Karel Kreutz, diğeri de İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Silvikültür Anabilim Dalı’ndan Doç. Dr. Alper Çolak. İkili birlikte yollara düşüp binlerce kilometre yol kat ederek, orkideleri araştırdı. 70 bin kare orkide fotoğrafı çekip yerlerini belirledi. Sonra yanlarına İ.Ü. Orman Fakültesi araştırma görevlisi Simay Kırca’yı da alarak orkideler konusunda bir kitap hazırladılar: ‘Türkiye’nin Orkideleri’. Kitapta orkidelerin botanik özellikleri, ekolojik istekleri, doğal yayılış alanları, yaşam tehditleri ve koruma önlemleri gibi konulara yer verdiler.
Doç Dr. Alper Çolak kitaba da koydukları araştırmalarının sonuçlarını anlatırken; “Ülkemiz coğrafi bakımdan Afrika, Asya ve Avrupa kıtalarının ortak etkilerini yansıtan bir konumda. Zengin ve farklı bir bitki dünyasına sahip. Bu bitki zenginliği içinde orkideler de var. Orkideler tropikal bitkiler olarak bilinse de bu kanı doğru değil. Türkiye gerçekten bir orkide cenneti ama bu cennet süratle yok oluyor. Bu yok oluş tablosunun rakamları çok üzücü. Nadide türlerden çoğunun Türkiye’deki sayısı iki elin parmaklarını geçmiyor” diyor.

ORKİDE ÇİÇEK DEĞİL İÇECEK

Doç Dr. Çolak’a göre bu duruma bir an önce çözüm getirebilmenin yolu salep ticaretine engel olmaktan geçiyor: “Anadolu halkı orkideleri genellikle ‘salep’ veya ‘salep otu’ diye tanır. Türkiye gibi büyük ve zengin tür çeşitliliğine sahip bir ülkede orkidelerin ciddi bir tükenme tehlikesi olması aslında beklenilmeyen bir durum. Bunun temel nedenleri arasında hızla büyüyen nüfusla birlikte yoğun yapılaşma ve doğal yetişme ortamlarının yok edilmesi geliyor. Aşırı hayvan otlatma da bir tehdit ve maalesef artarak devam ediyor. Bilinçsiz tüketim sonucu pek çok orkide türü tamamen yok edildi. Geri kalanları da yakın gelecekte yok olmaya mahkûm. Türkiye ‘CITES Washington Tür Koruma Antlaşması’nı 1996’da tanımasına rağmen orkide yumruları ve salep tozu hala yasadışı yollarla yurtdışına taşınıyor. Orkide yumruları maalesef geleneksel olarak büyük miktarlarda toplanıyor. Bunlardan elde edilen salebin tüketilme oranı yüksek, ihraç da ediliyor. Maalesef orkideler çiçek değil içecek olarak görülüyor.”

DONDURMA DA ORKİDE DÜŞMANI

İçilen her bardak salebin orkidelerin sonunu daha hızlı getirdiğini söyleyen Çolak: “Kışın sıcak salep içiyoruz. Yazın salep tozuyla yapılmış dondurma yiyoruz. Peki salep tozunun nasıl üretildiğini biliyor muyuz? Türkiye dünyadaki en büyük salep üreticisi. Her yıl doğadan 45-120 milyon arasında orkide yumrusu toplanıyor. Sadece Türkiye’de yaşayan (endemik) pek çok orkide türü, yok olma noktasına geldi. Tüccarlar buralarda hızla büyüyen fakir nüfus için bir kazanç kapısı sağlamış. Bunun sonucunda yumrular bilinçsizce keçi-koyun çobanları ve kadınlar tarafından toplanılıp satılıyor. Anadolu’daki doğal orkide zenginliğinin sonsuza kadar yaşayabilmesi, bu topraklarda yaşayan insanların elinde. Her yudumu bu hazineyi biraz daha azalttığı için herkese “Artık boğazınızdan salep geçmez” diyoruz. Tarım ve Orman Bakanlığı 1974’te salep ihracatına yasak koydu fakat bu yasaya uyulmadı. Devlet de denetimini sağlayamadı” diyor.

HOLLANDALI UZMANDAN ÇAĞRI

Kitabın yazarlarından Hollandalı orkide uzmanı Karel Kreutz, Kastamonu Taşköprü civarında bir depoda 600 kilo salebin satıldığını gördüğünde dehşet içinde kalmış: “Bu yumruların tekinin 1 gram olduğunu varsayarsak 600 bin, yarım gram olduğunu düşünürsek 1 milyon 200 bin orkidenin katledilişine tanık oldum. Sonuçta ne yazık ki Taşköprü civarındaki ormanlarda artık orkidelere rastlanamıyor. Bu tükenme karşısında seslerimiz son derece cılız da çıksa ‘Orkideler zaten yeterince tahrip edilmiş. Yumrularını dondurma ve salep hazırlamak için kullanmayınız’ demekten başka bir çaremiz yok. Sadece dört kök kalan orkide türü var. Yerini biliyorum ama kimseye söylemem.”

ORKİDE KAYBININ BİLANÇOSU

Antik Likya Orkidesi (Ophrys lycia) ve Amanos Orkidesi’nden (Ophrys amanensis) yalnızca altışar tane, Antik Isaura Orkidesi’nden (Ophrys isaura) 13 ve Kayışlı Toros Orkidesi’nden de dört tane kaldı. Kruetz Orkidesi’yse (Ophrys Kreutzii) kitlesel olarak sökülerek yok olma sınırına geldi.