Doğanın 10 dev buluşu

Öncelikle biz insanların ve hayvanların bugünkü biyolojik yeteneklerine sahip olmaları, canlıların hangi büyük buluÅŸları sayesinde gerçekleÅŸti? BuluÅŸ derken, tanıdığımız kavramın dışına çıkın! Ä°nsanın buluÅŸundan deÄŸil, yaÅŸamın henüz hücre, molekül vb. aÅŸamasındayken, milyonlarca yıl süren büyük geliÅŸme serüveni sürecindeki ‘büyük buluÅŸlarından’ gözü, beyni, çekirdek hücreyi keÅŸfetmesinden ve bunları geliÅŸtirmesinden bahsediyoruz. Dünya bugünkü haline nasıl geldi? Tek hücreli birkaç ilkel organizma ve mikroplardan baÅŸka hiçbir canlının yaÅŸaması için yeterli oksijenin bile olmadığı bir ortamdan ÅŸimdiki atmosfere nasıl ulaÅŸtık? Körlükler dünyasından çıkışın yerkürenin sakinlerine kazandırdığı bu mucizevi yaÅŸamın sıçrama taÅŸları hangileri? Bilim insanları, bugüne ulaşılmasında 10 önemli ‘buluş’ veya ‘aÅŸama’da fikir birliÄŸine vardılar. Ä°ÅŸte New Scientist’de geniÅŸ olarak yayımlanan bu buluÅŸlar...SEKSNasıl baÅŸladığı hálá bilinmiyorYaÅŸamın sürdürülebilir olmasının kaynağı seks. Ancak seksin nasıl bir evrim geçirdiÄŸi konusu hálá açıklık kazanabilmiÅŸ deÄŸil. Cinsiyetsiz, yani erkekliÄŸi ve diÅŸiliÄŸi olmayan üremede mevcut ancak asıl olan canlıya genetik çeÅŸitlilik kazandıran cinsel üreme. Genetik çeÅŸitlilik önemli, çünkü bünyesinde deÄŸiÅŸen çevre koÅŸullarına tepki verme ve uyum saÄŸlama gibi özellikleri barındırıyor. Aseksüel üreme bir piyango için 100 bilet almaya benziyor, ancak 100 biletin üzerinde de aynı numara var. Cinsellik sonucu üreme ise piyango için her birinin üzerinde farklı numaralar olan 50 bilet almaya... Evet, seks, üreme için yaÅŸamsal önem taşıyor ancak nasıl baÅŸladı? Nasıl baÅŸladığı bilinmiyor ama DNA’ların kendi kendilerini tamir etmeleri gibi dünyevi bir gerçek olarak kabul ediliyor seks.ÖLÃœMStratejinin bir parçasıÖlüm de evrimsel stratejinin bir parçası. Her çok hücreli organizma içinde kendi kendini yok edici bir mekanizma da mevcut. Elinizde 5 parmak var, çünkü onların arasındaki hücreler daha siz embriyon halinde iken öldüler. Ölüm olmadan yaÅŸam da olamıyor. EÄŸer hücre ölümü diye bir ÅŸey olmasaydı bugün hepimiz kanser yüzünden ölüyor olurduk. Programlanmış hücre ölümleri günlük yaÅŸamda merkezi bir rol oynar. Bağışıklık sistemi bir enfeksiyon karşısında çaresiz kaldığı zaman, akyuvarlar belli bir sıra içinde intihar ederek iltihaplı bölgeyi temizlemeye çalışırlar. Bitkiler de hücre ölümünü hastalıklara karşı bir savunma aracı olarak kullanırlar. Enfeksiyonlu bölgeyi çevreleyip içindeki hücreleri öldürür ve geri kalan dokulara yayılmasını önlerler.SÃœPERORGANÄ°ZMALARBir arada olup hayatta kalıyorlarÇok geniÅŸ sayıda canlı bir arada, uyum içinde, iÅŸ bölümü yaparak ve yemeklerini paylaÅŸarak yaÅŸarlar. Bu süperorganizmalar mikroskop altında incelendi ve bir sürü tek hücreli organizmanın bir koloni halinde bir araya gelerek yaÅŸadığı anlaşıldı. Bu koloni yaÅŸamın avantajları var: Bir arada oldukları için düşmanlara karşı savunmaları daha güçlü oluyor, çevresel etkilere daha dayanıklı oluyorlar ve yaÅŸayabilecekleri yeni alanlar buluyorlar.FOTOSENTEZYaÅŸamı mikroplara borçluyuzFotosentez atmosferi oluÅŸturarak ve yerküreyi öldürücü radyasyona karşı koruyarak dünyayı yaÅŸanabilir hale getirdi. Fotosentez öncesinde dünyada yaÅŸam tek hücreli mikroplardan müteÅŸekkildi. Bu mikropların enerji kaynağı ise sülfür, demir ve metan gibi kimyasallardı. Yaklaşık 3.5 milyar yıl kadar önce bir grup mikrop, kendi geliÅŸimleri için gerekli karbonhidratın oluÅŸturulmasına yardımcı olacak güneÅŸ ışığını elde etme becerisini geliÅŸtirdiler. Böylece fotosentez ortaya çıktı. Belli bir dönemin sonunda fotosentezdeki evrim sudan oksijen elde etmeye dönüştü. Ä°ÅŸte bu noktadan sonra dünyada yaÅŸam süreci hızlandı. Çok hücreli canlılar oluÅŸtu. Dolayısıyla yaÅŸamı mikroplara borçlu olduÄŸumuzu unutmayalım.KONUÅžMAEn son icatSöz konusu insan olunca, en nihai evrimsel icat da konuÅŸma oluyor. Bu bizi diÄŸer canlılardan, bilinç, empati, manevi, ahlaki gibi özelliklerle farklı kılan unsur. Peki neden bu yeti yalnızca insanlara özgü, diÄŸer hayvanlarda özellikle de maymunlarda bulunmuyor. Yanıt, yalnızca insana özgü olan sinir baÄŸlantılarında. Bu aÄŸlar genlerimiz ve deneyimlerle ÅŸekilleniyor. Bir anlamda dil, biyolojik evrimin son aÅŸaması. KonuÅŸma yetisi sayesinde atalarımız, kültür diye tanımladığımız kendi çevrelerini oluÅŸturabildiler ve genetik deÄŸiÅŸimlere gerek olmadan bunu sonraki nesillere aktarabildiler.ASALAKLIKSadece en güçlüler ayakta kalabildiParazitler, asalaklar ile onlara ev sahipliÄŸi yapanlar arasındaki asırlar boyu süren savaÅŸ evrimin en güçlü yapı taÅŸlarından biri oldu. Virüslerden tenyalara bütün parazitler yerküre üzerindeki en baÅŸarılı organizmalar oldular. Bakteriler, protozonlar ve virüsler ev sahiplerinin evrimsel geliÅŸimini biçimlendirdiler çünkü ancak en güçlüler, en dayanıklılar ayakta kalabildiler. Buna insan da dahil.BEYÄ°NEvrimin tacı sayılıyorBeyin evrimin tacı olarak tanımlanıyor. KonuÅŸma, zeka ve bilinç gibi nihai insani öğeleri hediye olarak verdi bize beyin... Bir bitki gibi yaÅŸam devrini sona erdirdi. Beyin ilk kez organizmalara çevresel deÄŸiÅŸimlerle baÅŸ edebilmelerinin yolunu göstererek nesillerin sürecini kısalttı. Nasıl mı? Sinir sisteminin iki önemli iÅŸlevi var: Hareket ve hafıza. EÄŸer bir bitki iseniz besin kaynağınız tükendiÄŸinde ölüp yok olursunuz. EÄŸer kaslarınızı kontrol eden bir sinir sisteminiz varsa, hareket eder, yiyecek, seks ve barınma ihtiyaçlarınızı giderebilirsiniz. En basit sinir sistemi denizanaları ve anemonlarda bulunuyor. Beynin ikinci evrimsel aÅŸaması, hareketlerin bir amaç doÄŸrultusunda yapılmasını saÄŸlayan bir kontrol sisteminin oluÅŸması oldu. Ä°lk dönemlerde beynin iÅŸlevi yiyecek bulma üzerinde odaklandı. DoÄŸada bulacağınız her türlü hayvanda beynin aÄŸzın yakınında olması bunun örneÄŸi. Beynin bir sonraki aÅŸaması ise duyular. Bu da canlıya duyular sayesinde tahmin etme ya da ne yaparsa ne elde edeceÄŸini bilme yetisini kazandırdı.GÖZLERÄ°lk defa 543 milyon yıl önce oluÅŸtuEvrimsel süreçte yaÅŸamın kurallarını sonsuza kadar deÄŸiÅŸtiren bir yenilik, gözlerin ortaya çıkışıdır. Canlılarda göz oluÅŸmadan önce, dünyada yaÅŸam, denizin üzerinde sakin sakin gezinen yumuÅŸakçalardan ibaretti. Gözlerin oluÅŸumu ile dünya ÅŸiddet ve rekabetle tanıştı. Görme duyusunun oluÅŸması canlıları aktif avcılar haline getirirken, korunmak için evrimsel bir silahlanma yarışı dünyayı sarmaya baÅŸladı. Ä°lk gözler günümüzden 543 milyon yıl önce, Kambriyen devrinin ilk dönemlerinde trilobit diye tanımlanan ilk eklem bacaklarda oluÅŸtu. Yüzlerce petekten oluÅŸan trilobit gözleri günümüzde arı ve sineklerin gözlerini andırıyordu ve muhtemelen ışığa duyarlı çukur dokuların evrimleÅŸmesi sonucu oluÅŸmuÅŸtu.ÇOK HÃœCRELÄ° YAÅžAM16 farklı evrim süreci yaÅŸadıTek hücreli yaÅŸamdan çok hücreli yaÅŸama geçiÅŸ yaÅŸamın en büyük buluÅŸları arasında. Ve bu hiç de kolay olmadı. 16 farklı ve her biri milyonlarca yıl süren evrimsel dönemeçler aşıldı bunun için. Hücreler güçlerini milyarlarca yıldan beri birleÅŸtiriyordu. Hatta bakteriler bile karmaşık koloniler oluÅŸturarak kendi aralarında iÅŸbölümü yapabiliyordu. Herbiri, tanımlı görevi olan kalıcı koloniler oluÅŸturdular. Bu kolonilerin kimi beslenmeden, kimi salgıdan sorumlu oldu ve bütün bu iÅŸlevleri arasında baÄŸlantılar kuruldu ve eÅŸgüdüm yaratıldı. Kimyasal sinyaller sayesinde çevrelerine karşı bir duyu geliÅŸtirdiler. Avlarını yakalayarak beslenmeye, büyümeye, hareket etmeye ve bölünerek çoÄŸalmaya baÅŸladılar.Â