Dalganın öldürücü gücü

100 binin üzerinde ölü... Bu inanılmaz bir sayı ve insanlığın tsunamiye ve depreme yenik düştüğü en büyük felaketlerden biri. Güney Asya’da geçen pazar günü meydana gelen 9 büyüklüğündeki deprem ve ardından sahilleri vuran tsunaminin yol açtığı felaket, 1900 yılından bu yana en büyük beÅŸinci, son 40 yılınsa en büyük depremi.Kuzey Sumatra açıklarında, Hint Okyanusu’nda yerin 40 kilometre altında meydana gelen depremin yarattığı 5-10 metre yüksekliÄŸindeki dev dalgalar, Güney Asya ülkelerinden Endonezya, Sri Lanka, Hindistan, Malezya, Tayland, BangladeÅŸ, Myanmar, Maldiv Adaları ve SeyÅŸel Adaları’nı vurdu.Korkunç tsunami dalgaları inanılmaz bir süratle sahil ÅŸeritlerini süpürdü. Plajlardaki insanları sürükleyip attı, binaları yıktı, otomobilleri devirdi, tekneleri kağıt gibi savurdu.Okyanusun gücü baÅŸka. Yeraltında büyük levhaların hareketi sonucu oluÅŸan 1000 kilometrelik kırılmalar ve kıtaların yer deÄŸiÅŸtirmesinin yarattığı korkunç enerji, okyanuslarda oluÅŸan ekstra devasa enerjiyle birleÅŸip tsunamileri yaratınca, sonuçları asla öngörülemez böyle bir felaket tablosu ortaya çıkıyor.Ãœstelik, hepimiz, bütün dünya, 9 büyüklüğünde ve 1000 kilometrelik bir kırılmaya yol açan depremi unuttu ve tsunamiyi konuÅŸuyoruz.Çünkü ölümlerin büyük çoÄŸunluÄŸunu, okyanusların inanılmaz enerjisi yarattı!Tsunaminin yarattığı dalgaların etkisinin depremin etkisinden çok daha zarar verici olması, ilgiyi yeniden, adını Japonca ‘liman dalgası’ sözcüklerinden alan tsunamiye çevirdi.DehÅŸeti yaÅŸayanlar ‘O her zaman duyduÄŸunuz dalgaların sesinin 1000 kat fazla olduÄŸunu gözünüzde canlandırın’ diyerek, müthiÅŸ bir uÄŸultuyla kıyılardaki otellerin, evlerin içine giren, insanları, araçları aÄŸaçların tepelerine savuran suyun o inanılmaz gücünü tanımlamaya çalıştılar.Peki nedir tam olarak tsunami? Nasıl oluÅŸur? Korunmanın yolları nelerdir?Açıklarda 800 km hızla giderken fark edilmiyor kıyıya doÄŸru hızı azalıyor ve iyice devleÅŸiyorTsunami adını, Japonca liman dalgası anlamına gelen ‘tsoo nah mee’den alıyor. Güney Amerika’da ise bu sismik deniz dalgalarına ‘maremoto’ adı veriliyor. Yine de gerek bilim insanları gerekse Pasifik halkları için en yaygın kullanılan isim, tsunami.Tsunami, ayın hareketlerinden kaynaklanan gelgit dalgalarından farklı. Depremlerle ya da su altındaki plakaların kayması sonucu oluÅŸuyor. 800 km hızla hareket ediyor. Milyarlarca ton suyu harekete geçiyor. Sığ sulara girdiÄŸi zaman hızı düşüyor, ancak boyu yükseliyor. Pasifik’te sık sık volkanik patlamalar sonucu daha az etkili tsunamiler oluÅŸuyor.Tsunami, yerel, bölgesel ve Pasifik kapsamında olmak üzere sınıflandırılıyor. Yerel tsunamiler volkanik patlamalar yada deniz altındaki plaka kaymaları sonucu gerçekleÅŸiyor. Bölgesel tsunamiler en sıklıkla karşılaşılan tür. Gerek ortaya çıkan enerji tüm Pasifik’i kapsayacak güçte olmadığından gerekse alanın jeomorfolojik özelliklerinden dolayı bu tür tsunamilerinin verdiÄŸi hasar da yerel kadar dar kapsamlı olmasa da yine de sınırlı kalabilir.Tüm Pasifik’i etkisi altına alan tsunamiler çok daha ender meydana gelmesine karşın tahmin edilebileceÄŸi üzere tahrip ettiÄŸi alan son derece geniÅŸ. Buna da 22 Mayıs 1960’ta meydana gelen ve tüm Pasifik boyunca Åžili’den Hawaii’ye, Japonya’ya ve Filipinler’e kadar birçok ülkeyi etkileyen tsunamiyi gösterebiliriz.DENÄ°Z DENGELENSÄ°N DÄ°YE OLUYORTsunami, deniz yüzeyinin kısa bir zaman dilimi içinde geniÅŸ ölçekli olarak karışmasından, altüst olmasından kaynaklanan dalgaların oluÅŸturduÄŸu bir sistem. Denizin eski dengesini bulması için meydana gelen bir seri dalgalanma.Tsunaminin oluÅŸmasına neden olacak etmenler arasında, deniz altındaki volkanik patlamalar, deniz altında yer katmanlarının yer deÄŸiÅŸtirmesi, bir körfez ya da doÄŸal limanda kıyısal toprak kaymaları, meteor etkisi ve yer kabuÄŸundaki kırılmaların okyanusun altından geçecek ÅŸekilde olması sayılabilir.Bunların arasında en yaygın olanı yer kabuÄŸundaki kırılmalardır ki, depremlerin de oluÅŸmasına en çok bu kırılmalar sebep olur. Ancak denizde ya da deniz kıyısındaki depremlerin hepsinin tsunami ile sonuçlanacağını söylemek doÄŸru olmaz.Büyük bir deprem olduÄŸunda, ortaya çıkan enerji çok farklı hız ve sıklıklarda olur. Tsunami Uyarı Sistemi, 3 belirleyici sismik dalga fazı üzerinde yoÄŸunlaşır. Ä°lki P-dalgası diye tanımlanır. Bir sismik istasyonda ilk kaydedilen fazdır ve depremin ilk iÅŸaretini verir. Ä°kinci faz, S-dalgası diye tanımlanan ikincil dalgalardır. Depremin yerinin daha iyi belirlenmesine yardımcı olur. Üçüncü sismik faz, yer deÄŸiÅŸiminden kaynaklanan deniz yüzeyindeki dalgalardır. Richter ölçeÄŸindeki büyüklüğün tam olarak ölçülmesinde temel alınır.Tsunami, oluÅŸtuÄŸu alan içinde farklı yönlerde hareket eder. Ana enerjinin dağılma yönü ortogonaldır. Hızı suyun derinliÄŸi ile orantılıdır. Derin ve açık okyanus bölgelerinde saatte 500-1000 kilometre hızla hareket eder. Birbirini takip eden iki dalga arasındaki uzaklık 500-650 kilometre uzunluÄŸunda olabilir. Okyanus açıklarında dalga yükseklikleri 30-60 santimetre arasındadır. Ve dalgalar fazla fark edilmez.Ä°LK BELÄ°RTÄ°SÄ° SUYUN ÇEKÄ°LMESÄ°Ancak daha sığ sulara doÄŸru yaklaÅŸtıkça, dalgaların hızı azalır, dalgalar arası mesafe kısalır buna karşın dalga yükseklikleri çok fazla yükselir.YaklaÅŸmakta olan tsunaminin ilk gözle görülür belirtisi suların kısa bir zaman dilimi için çekilmesi olur. Ancak kimi durumlarda su seviyesinde bir yükselme de gözlendiÄŸi olmuÅŸtur. (1960 yılında Åžili’deki tsunamide olduÄŸu gibi.)Tsunami tek bir dalga deÄŸil bir dizi dalgadan oluÅŸur. En ÅŸiddetli dalgalar ilk 10 ila 45 dakika arasındadır. Bazen tahrip edici dalgalar saatler boyu sürebilir. Denizin normal halini alması ise birkaç gün alabilir.MARMARA’DA TSUNAMÄ° SENARYOLARIMarmara’da muhtemel büyük bir depremin dev dalgalara yol açıp açmayacağını, Türk bilim adamları da araÅŸtırdı. Bu konuda üç ayrı araÅŸtırma dikkat çekiyor. Birincisi, ODTÃœ öğretim üyesi Prof. Dr. Ahmet Cevdet Yalçıner ve arkadaÅŸları, Marmara’da tsunami olabileceÄŸini gösterdi. ODTÃœ ve Güney Kaliforniya üniversiteleri iÅŸbirliÄŸiyle yapılan araÅŸtırmalarda ortaya konan senaryolara göre, Marmara’da 4 metre ve daha yüksek tsunami dalgaları oluÅŸabilir ve bunlar 5 dakikada karaya ulaÅŸabilir. Son bin yılda Marmara’da 11 tsunami olayının meydana gelmiÅŸ olduÄŸunu anlatan bilim adamları, ‘17 AÄŸustos’ta meydana gelen 2.52 metrelik tsunami ile bu sayı 12’ye yükseldi’ görüşünde.Ä°kinci olarak Ä°TÜ’den Dr. Sinan Özeren ve Nazmi BostancıoÄŸlu’nın, Deniz Harp Komutanlığı’nın talebi üzerine yaptıkları ilginç araÅŸtırma da benzer sonuçlar verdi: ‘Marmara’da fayların kırılmasıyla tsunami dalgaları tahminen 5-7 metreye yükselebilir.’Son olarak Yıldız, BoÄŸaziçi, Ä°stanbul Teknik ve yine OrtadoÄŸu Teknik üniversitelerince hazırlanan ‘İstanbul Deprem Master Planı’ raporunda da, tsunaminin risk alanları içinde Harem Otogarı, DoÄŸu Marmara Sahil Yolu’nun Maltepe - Kartal arasında kalan bölümü ve Tuzla Tersanesi sayılıyor.Raporda Marmara’da yaÅŸanacak tsunami ve etkileriyle ilgili senaryolar şöyle sıralanıyor:1) Ana fay kırılırsa dalgaların Yenikapı’ya eriÅŸme zamanı 5 dakika, Armutlu’ya eriÅŸme zamanı ise 10 dakika. Dalgaların yüksekliÄŸi, kuzeyde 8 kilometreden uzun sahil ÅŸeridinde 3 metreyi, güneyde ise Armutlu Yarımadası’nın kuzey kıyılarında 2.5 metreyi geçer.2) Ana fayın kırılması durumunda, dalganın kuzey kıyılara (Silivri ile Marmara EreÄŸlisi arası) eriÅŸme zamanı 5 dakika, güney kıyılara (KapıdaÄŸ Yarımadası) eriÅŸme zamanı ise 12 dakika. Dalganın tırmanma yüksekliÄŸi, kuzey kıyılarda uzun kıyı ÅŸeridinde 3 metreyi, güneyde ise KapıdaÄŸ Yarımadası’nın kuzeyinde 2.5 metreyi geçer.3) Normal atımlı fay olan Armutlu fayının kırılması halinde tsunami etkisi daha fazla olup kuzey ve güney kıyılarda dalga tırmanışı 4 - 6 metreyi bulur.7 SORUDA GÃœNEY ASYA FELAKETÄ°Güney Asya’yı vuran son felaket nasıl meydana geldi?Endonezya’nın Banda Aceh kentinin 245 kilometre güneydoÄŸusunda, okyanus tabanının 40 kilometre derininde gerçekleÅŸen dev sarsıntı, bin kilometrelik fayı harekete geçirdi. Fayın harekete geçmesi ve okyanus tabanında meydana gelen çökme sonucunda, milyarlarca tonluk su kütlesi harekete geçti. Saatte 800 kilometre hızla ilerleyen dalgalar, 1.5 saat sonra ulaÅŸtıkları Sri Lanka açıklarında aniden yavaÅŸladı. Ancak dalgalar, hız kaybının etkisiyle 6-10 metre yüksekliÄŸe ulaÅŸarak 150 kilometre süratle kıyıya vurdu. Dalgaların 4 bin 600 kilometre uzaklıktaki Afrika’ya ulaÅŸması ise 5 saati buldu.Bölgedeki sarsıntılar devam etti mi?9 ÅŸiddetindeki depremin ardından artçı ÅŸoklar oldu ve halen de devam ediyor. Ä°lk iki gün yaklaşık 5 ve üstü ÅŸiddetlerinde 40’a yakın artçı deprem gerçekleÅŸti. En büyükleri 7.5 ÅŸiddetinde oldu ve asıl depremden 3 saat sonra meydana geldi. Artçı ÅŸoklardan kaynaklanan tsunamilerin oluÅŸtuÄŸuna iliÅŸkin bir veri yok. GeçmiÅŸ deneyimlerden artçıların sayısının zaman içinde azalacağı biliniyor.Bu deprem yeni büyük depremlerin oluÅŸma olasılığını nasıl etkiliyor?Bu deprem Hindistan levhası ve Burma levhası arasındaki sınırda ve boylu boyunca tektonik gerilimi yeniden dağıttı. Bazı bölgelerde bu gerilimin yeniden dağılımı yeni büyük bir depremin meydana gelme süresini kısaltacaktır. Ancak bazı bölgelerde yine bu yeni dağılım sonucu büyük bir depremin oluÅŸma süreci daha da uzamış olacak. Bunun için önce bu oluÅŸan depremin detaylı incelenmesinin sonuçlanması gerekmektedir. Yeni veriler ışığında hangi bölgelerin daha tehlike altında olduÄŸunu tahmin etmek söz konusu. Ancak teknoloji bu tahminlerin ne denli gerçeÄŸe yakın olduÄŸunu söylemek için henüz yeterli deÄŸil.Makari Adaları’nda meydana gelen 8.1 büyüklüğündeki depremden 3 gün sonra bu deprem oluÅŸtu. Aralarında herhangi bir baÄŸlantı var mı?Bu kadar kısa zaman dilimi içinde bu kadar iki büyük depremin meydana gelmesi gerçekten ÅŸaşırtıcı. Ancak ikisi arasında bir baÄŸlantı kurmak zor görünüyor. Çünkü birbirlerinden çok uzak mesafedeler ve farklı fay hatları üzerinde bulunuyorlar. Mackari sırtı Pasifik-Avustralya fay hattı üzerinde ve saÄŸa doÄŸru eÄŸimli (right lateral). Sumatra depremi ise Hindistan ve Burma faylarının kesiÅŸtiÄŸi noktada oluÅŸtu.Bu depremin dünyanın yörüngesi üzerinde nasıl bir etkisi oldu?Dünyanın yer kabuÄŸunun kütlesinin deprem sonucu yeniden dağılımının yörünge üzerinde son derece küçük bir etkisi oldu. (Günde saniyenin çok küçük bir dilimi kadar)Tsunaminin meydana geleceÄŸi konusunda halkı uyaracak bir sistem yok mu?Pasifik Tsunami Uyarı sistemi Pasifik bölgesinde oluÅŸacak tsunamileri gözlemekten sorumlu bir sistem. Ancak ne yazık ki Bengal Körfezi’nde böyle bir sistem yok. Hem de bir önceki felaket de bu bölgede yaÅŸanmasına karşın.Bölgede meydana gelen 8 ÅŸiddetinden daha büyük hangi depremler var?1900 yılından 26 Aralık gününe kadar geçen zaman zarfında en büyük deprem 2000 yılında Sumatra’nın güneyi ile Andaman Adaları arasında meydana geldi. Büyüklüğü 7.9 idi. 1797 yılında 8.5, 1861 yılında 8.5, 1833’te ise 8.7 ÅŸiddetinde de depremler oldu. Bunların üçü de son depremin güneyinde gerçekleÅŸti. Paleoseismik veriler büyük depremlerin her 230 yılda bir meydana geldiÄŸini ortaya koyuyor. Kaynak: USGS (BirleÅŸik Devletler Jeolojik Gözlem) kurumu ve internetteki tsunami sayfalarıÂ