Beynimizi nasıl verimli kılarız?

Beynimiz demek nöronlar, yani sinir hücreleri demek. Beynimiz adeta bir sinir hücreleri ormanı gibidir. Nöronlar hem çoÄŸalır hem de durmadan birbiriyle baÄŸlantı kurar ve beynin çalışma kapasitesini ve verimini artırır.Beynimiz demek nöronlar, yani sinir hücreleri demek. Beynimiz adeta bir sinir hücreleri ormanı gibidir. Nöronlar hem çoÄŸalır hem de durmadan birbiriyle baÄŸlantı kurar ve beynin çalışma kapasitesini ve verimini arttırır.Fakat bu kendiliÄŸinden olmaz, gözümüz kulağımız ve düşünmemizle, nöronlar arasında nitelikle baÄŸlantılar giderek artar, beyin olgunlaşır ve deÄŸerlendirme gücü yükselir.Bu amaçla beynimizde bilinçi olarak durmadan yeni nöron baÄŸlantıları (snapslar) kurmak için çalışmalıyız. Bunun için beynimizi biraz tanıyalım. Nöronun dış görünüşü, kabukla (miyelin) çevrili gövdesi (akson), ucundaki kökleri ve son derece çatallaÅŸmış ve iÄŸne kaplı dallarıyla (dendrit) aÄŸaca benzer. Bu yapı her bir nöronun komÅŸularıyla ya da beyindeki uzak ya da yakın hücrelerle temas kurmasını saÄŸlayarak, bilgilerin sinir akımı ve sinir ileticileri halinde dolaÅŸacağı aÄŸlar oluÅŸturur. Nöron ormanı, yeni aÄŸaçların doÄŸması (nörojenez) ve var olan aÄŸları süsleyen dalların ve köklerin çoÄŸalmasıyla geliÅŸir. Ormana iyi bakmakAncak iyi bakılmış bir orman gibi, nöron ormanında da geliÅŸim süresince budanmalar ve kesimler yapılır. Amansız bir rekabette sadece en saÄŸlam dallar ve nöronlar ayakta kalacaktır. Böylece bunlar güçlendirilebilecek ve daha iyi kullanılabilecektir. DoÄŸuÅŸtan kör sıçan yavruları karanlıkta kaldıklarında hiçbir zaman göremezler, çünkü beyinde görmeden sorumlu bölgelerinin uyarılmaya ihtiyacı vardır. Öte yandan, Londra’daki taksi sürücülerinin ise sürekli yol ezberlemekten dolayı hipokampları çok geliÅŸmiÅŸtir. Ancak devamlı gürültüye maruz kaldıklarından iÅŸitme duyuları ise tersine örselenmektedir.6 yaşında beynin yüzde 95’i tamamBebek rahimde cenin halindeyken hücreler çoÄŸalır ve hamileliÄŸin 3. ila 6. ayları arasında sayıları zirveye ulaşır. Daha sonra gereksiz nöronlar yok edilir. Bu dönemde bu aşırı nöron çoÄŸalmasını temizlemeyi engelleyebilecek herhangi bir faktör ĞörneÄŸin, annenin alkol bağımlılığı- zihinsel saÄŸlığı olumsuz etkileyebilir; nitekim günümüzde otizm, ÅŸizofreni gibi hastalıkların nöronların aşırı çoÄŸalması ya da yeterince temizlenememesi gibi durumlardan kaynaklanabileceÄŸi düşünülüyor. Kısacası çocuk, uyarılar, denemeler ve çıraklık süreçleriyle geliÅŸecek belli bir zihinsel potansiyelle doÄŸuyor. Beyin araÅŸtırmacısı Jay Giedd, yaÅŸları 4 ila 21 arasında deÄŸiÅŸen deneklerin beyinlerini MR’la inceleyerek bu geliÅŸimi gözlemledi. Çocuk 6 yaşındayken beyin zaten yetiÅŸkin yaÅŸta elde edeceÄŸi ölçünün yüzde 95’ine ulaÅŸmış oluyor. BaÄŸlantılar artırılmalıBu aÅŸamada ikinci bir çoÄŸalma evresi baÅŸlıyor; bu evrede nöron ormanının büyümesiyle baÄŸlantılar da artıyor, gri madde kalınlaşıyor. Bu geliÅŸim süreci kızlarda 11, erkeklerde ise 12 yaşındayken sona eriyor. Son etapta ise sıra bu olaÄŸanüstü beyin potansiyelinin olgunluk aÅŸamasına geliniyor. Jay Giedd’in araÅŸtırmasına göre, 21 yaşına kadar kullanılmayan baÄŸlantıların yüzde 0.7’si her yıl düzenli olarak yok ediliyor. En son noktada ise ergenlik gir maddenin yüzde 15’ini yok ediyor. Buna paralel olarak beyaz madde, 35 yaşına kadar büyüyecek olan miyelinin kalınlaÅŸmasıyla çoÄŸalıyor. Sinir fiberlerini çevreleyen bu koruyucu zar ne kadar kalınsa, sinir akışının iletimi de o kadar hızlıdır. Bundaki herhangi bir deÄŸiÅŸim skleroza, yani kireçlenmeye neden olur. Çocuklara kıyasla daha az baÄŸlantıya, ancak daha fazla miyeline sahip olan ergenlerde öğrenme kapasiteleri daha düşük, ancak daha hızlıdır. Bu nedenle beynin çok baÄŸlantı kuracak ÅŸekilde sürekli dış uyarılarla beslenmeli.YetiÅŸkin olduklarında, yani belki 25 yaşına doÄŸru beyinlerinde 100 milyar hücre, kortekste de 100 trilyon baÄŸlantı olacaktır! Erken olgunlaÅŸmaJay Giedd’in en önemli keÅŸfi, nöron geliÅŸimi ve budamasının aynı zamanda ve çizgisel bir doÄŸrultuda olmadığını ortaya koymasıydı. Bunlar etap etap, bölge bölge, kafatasının arkasından önüne doÄŸru ilerliyor, duyumsal-motor bölgelerde baÅŸlayıp rasyonel düşüncenin merkezi olan frontal kortekste sona ererek, bazı alanları diÄŸer yerlere kıyasla daha erken olgunluÄŸa ulaÅŸtırıyorlar. Nöron aÄŸları, riskleri deÄŸerlendirmemizi, davranışlarımızın sonuçlarına katlanmamızı, plan yapmamızı, öncelikleri belirlememizi, felsefe yapmamızı... kısacası bizi saÄŸduyulu olgunluÄŸa ulaÅŸtıracak her tür davranış ve düşünceleri geliÅŸtirmemizi saÄŸlıyor. Ancak bunları zamanında kullanmak gerekir. En az 11 ila 21 yaÅŸ arasında beyin kullanılan nöron ve baÄŸlantıların çoÄŸalacağı, diÄŸerlerinin ise öleceÄŸi kritik bir dönem yaşıyor. Sonuç olarak, sürekli televizyonun karşısında oturan ergen, sadece televizyona çakılıp kalmaya yarayan nöronları geliÅŸtirebilecektir!Özetle nöronların yapımı ve geliÅŸim programı genlerimizde kodlanmışsa, buradaki çalışmaların niteliÄŸi ise tamamen eÄŸitim ve çevreye baÄŸlı olacaktır. Bu nedenle beynimizi sürekli geliÅŸtirebiliriz ve geliÅŸtirmeliyiz...Â