Atıf Yılmaz Filmlerindeki İstanbul

Sinema tarihçisi Ali Can Sekmeç'in dergi için kaleme aldığı inceleme yazısı okuyucuya, Yılmaz’ın filmografisinden seçilen “Keşanlı Ali Destanı”, “Ah Güzel İstanbul”, “Bir Şoförün Gizli Defteri”, “Hıçkırık” ve “Beş Hasta var” filmleri üzerinden nostaljik bir İstanbul panoraması sunuyor.

Dergi’nin 13.sayısında yer alan yazıya göre; Atıf Yılmaz filmlerinde İstanbul, anlatılmak istenen her öykünün baş köşesindedir. Kimi zaman görkemli köşkleri, kimi zaman gecekondu mahalleleri, kimi zaman dar sokakları, kimi zaman işçi semtleri ile İstanbul hep ön plandadır. Oyuncular genellikle İstanbul’un güzellikleri yanında kahrını da çekerler. Fakat kendileri değişirken İstanbul’u değiştiremezler. Atıf Yılmaz buna izin vermez. Dergide için seçilen ve nostaljik film karelerine de yer verilen beş film bunun en güzel örneklerini sunuyor.

İŞTE O UNUTULMAZ FİLMLER!

Türk Sineması’nın İlk Gecekondu Filmi
Keşanlı Ali Destanı
1960’larda Türk sinemasında İstanbul, genellikle mutluluğun vaad edildiği bir şehir olarak canlandırılmıştı. Filmlerde masalsı bir İstanbul tasvir edilmiş, bu da insanların bu şehre akmasına neden olmuştu. “Keşanlı Ali Destanı” işte böyle bir ortamda yazar Haldun Taner’in kaleminde hayat bulur. Aslı, müzikli bir tiyatro eseriydi. Gülriz Sururi ve Engin Cezzar çiftinin başarıyla sahnelediği bu eser, 1964’te Atıf Yılmaz tarafından filme alınmıştı. Fakat tiyatrodaki başarılı çift, sinema versiyonunda yer almak istememişti. Belki sinemaya güvenememişlerdi, belki de sahnedeki başarının gölgelenmesinden korkmuşlardı. Onların yerine Fatma Girik ve Fikret Hakan alınmış ve Danyal Topatan, Aydemir Akbaş, Mualla Sürer, Hayati Hamzaoğlu, Hüseyin Baradan, Mehmet Ali Akpınar, Nusret Ersöz, Sami Hazinses, Osman Türkoğlu, Faik Coşkun, Osman Alyanak, Eşref Vural, Hayri Caner, Suha Doğan, Orhan Elmas, Feridun Çölgeçen, Mürüvet Sim, Aziz Basmacı gibi birçok başarılı oyuncudan oluşan dev bir kadro kurulmuştu. Filme mekan olarak da İstanbul’un ilk gecekondu semtleri olan Kuştepe ve Hacı Hüsrev mahalleleri seçilmişti. Çetin Gürtop’un kamerasından İstanbul’un gecekondu sorununa müzikli bir dokunuşta bulunan film, Türk sinemasının ilk gecekondu filmi olarak kayıtlara geçer.
Ali (Fikret Hakan), Sineklidağ’da oturan bir gençtir. Zilha (Fatma Girik) isminde bir kızı çok sever. BirgünZilha’nın amcası öldürülür ve suçu Ali’nin üzerine atarlar. Zilha’nın amcası da mahallenin belalılarından biridir. Herkesten haraç toplar ve kimse tarafından sevilmez. Ali bir türlü suçsuzluğunu ispat edemez. Mahallenin en sevilmeyen adamını öldürdü diye herkes tarafından sevilir ve mahallede ünlenir. Hapishaneden çıkınca muhteşem bir karşılama töreni hazırlanır. Herkes ona sevgi gösterir. Ali mahallesine gelir gelmez, mahallenin muhtarlığına adaylığını koyar. Ali seçimleri kazanır ve muhtar olur. Mahallede kısa sürede çok şey değiştirir. Fakat Zilha, Ali’ye dönmez…

Bir Şoförün Gözünden İstanbul
Atıf Yılmaz’ın 1957’de yönettiği ve Aka Gündüz’ün ünlü romanından uyarlanan “Bir Şoförün Gizli Defteri”, İstanbul’u bir şoförün gözünden anlatmaktadır. Eşref Kolçak, Çolpan İlhan, Nurhan Nur, Saime Bekbay, Kemal Ergüvenç, Eşref Vural, Ahmet Tarık Tekçe ve Kadir Savun gibi oyuncuların yer aldığı filmin kamerasının başında, yine usta Turgut Ören vardır.
“Şoför milleti değil mi?... Geç!
Şoför milleti değil mi?... Çatma!
Şoför milleti değil mi?... Aldırma!
Şoför milleti değil mi?... Hepsi bir camekanın mostrası!”
Film böyle başlar. Turgut Ören’in kamerası, bir şoförün gözünden anlatır İstanbul’u seyirciye… Atıf Yılmaz filmine İstanbul’u yerleştirirken çok bonkör davranmamıştır aslında.  Konu itibariyle İstanbul daha çok, başta şoför Erol olmak üzere insanlarıyla ön plana çıkmıştır. Ama yine de kıyıda köşede kalmış bir İstanbul değildir gösterilen. Film boyunca dramatik yapı ağırlığını korurken, İstanbul “Ben de buradayım” dercesine girivermiştir karelerin içine.
İstanbul’un Kasımpaşa (Aka Gündüz’ün romanında burası Aksaray) semtinde dar gelirli ailelerin yaşadığı bir mahallede, geçmişindeki parlak günlerini arayan bir sokak vardır. Artık dökülen, bir zamanların ihtişamlı cumbalı ahşap konakları ve bozuk sokak kaldırımlarıyla Kasımpaşa, tam bir kenar mahalle görünümündedir. Bu sokakta yaşayan Erol (Eşref Kolçak), İstanbul’a has damalı dolmuşuyla hayatını kazanan, dürüst, çalışkan, namuslu ve yardımsever bir şofördür. Karşı komşuları Osmanlı artığı Ekrem Paşa’nın kızı Çiler’i (Çolpan İlhan) sever. Sosyal durumlarının farklılığını bilir, ama yine de evlenmek ister Çiler’le. Elbette reddedilecektir. Küçümsenen, şoförlüğüdür. O da ticarete atılır; ama Çiler’i evliliğe ikna edemez. Erol askere gider. Onun yokluğunda Çiler, babasının ölümünden sonra semt değiştirip sosyeteye karışmıştır. Sosyete demek yozlaşma demektir. Nitekim Çiler, bu hayata ayak uydurmak için kısa zamanda “düşer”. Erol dönüşünde Çiler’i bulur. Çiler yaptıklarına pişmandır. Erol onu kurtarmak ister ama bunu asla başaramaz.
Yoksulluk, adaletsizlik, fuhuş, toplumsal çürüme gibi manzaraları İstanbul şehri üzerinden anlatan Atıf Yılmaz, toplumun mazlum, yoksul ve güçsüz insanlarını yerle bir eden daha birçok dokunuşa yer verir filminde. Atıf Yılmaz, bir taraftan bu insanların başına gelenleri anlatırken diğer taraftan da döneminin sosyal ve ahlaki değerlerini eleştirmiştir. Özellikle İstanbul şehri, filmin en önemli figürlerden biridir. Film boyunca İstanbul her anlamda yaşanan olumlu olumsuz bütün değişmelerle karşımıza çıkar.

Ah Güzel İstanbul
Atıf Yılmaz, 1966’da çektiği “Ah Güzel İstanbul” ile gerçekliği yanında naivliği ile de göz dolduran başarılı bir İstanbul hikayesi anlatır. Başlangıcında Yeşilçam’a küçük dokunuşlarda bulunsa da hikaye amacına ulaşmaktadır. Senaryosu Safa Önal ve Ayşe Şasa gibi iki usta kalemin elinden çıkan filmde başrolü İstanbul şehri ile paylaşan Sadri Alışık ve Ayla Algan’a Danyal Topatan, Feridun Çölgeçen İhsan Yüce, Hakkı Haktan, Bilge Zobu, Saadet Eliaçık, Handan Adalı gibi döneminin usta oyuncuları da eşlik etmiştir. Metin Bükey’in müzikleriyle süslenmiş, Gani Turanlı’nın tertemiz siyah-beyaz görüntüleri, günümüz seyircisine nostaljik bir şölen sunmaktadır.  Filmin kahramanları mirasyedi, seyyar fotoğrafçı Haşmet İbriktaroğlu (Sadri Alışık) ve okuduğu dergilerdeki yaşamlarına imrendiği artistler gibi olmak için evinden kaçan Ayşe Goncagül’ün (Ayla Algan) film boyunca yaşadıkları; hem İstanbul’a yeni bir gözle bakmayı önermesi, hem de kaybedilen ahlâki değerlerin, kişilerin hayatlarındaki dengeleri nasıl alt üst ettiğini göstermesi bakımından önemlidir.
Film Beylerbeyi’nde, kapısındaki “Gündüz Çorbacı Gece Meyhaneci Rıfkı” yazan tabelası ile semtin belki de çok amaçlı tek mekanında başlar. Haşmet İbriktaroğlu, akşamdan kalma haliyle, sigarasını sarar ve bir çırpıda anlatıverir hayatının özetini. Az sonra da mekandan çıkar gider. Beylerbeyi henüz kadim dostluk, ahbaplık, komşuluk ilişkilerini kaybetmemiştir. Tabii bugünle karşılaştırınca durum içler acısıdır. Haşmet teker teker selamını verir balıkçıya, kahveciye, bakkala…�
Beylerbeyi iskelesinden Boğaziçi’ne bakarken İstanbul’a olan beğenisini dile getirir. “Aahh, güzel İstanbul! Nasıl da bozulmamış o bin yıllık güzelliğin” Haşmet’in İstanbul’daki ikinci durağı, mesleğini de icra ettiği ünlü Sultanahmet Meydanı’dır. Karlı bir İstanbul sabahı, ayaklı eski makinesi başında müşterisiyle ilgilenmekte. Bugün turist kalabalıkları arasında neredeyse siluetini kaybeden koca Sultanahmet Meydanı, 1966’larda henüz yapısız, ağaçsız ve çokça ıssız. Günün ilk müşterisi Ayşe adında genç bir kız. Koltuğu altında bir mecmua, orada gördüğü pozları vermeye çalışmakta… Amacı artist olmak… Ama başına geleceklerin farkında bile değil…
Atıf Yılmaz “Ah Güzel İstanbul”da biri parlak ışıklar altında kurulan taptaze düşleriyle; diğeri ise geçmişi büyük ama bıkkın, çaresiz ve hayatın kıyısında, dün ile bugün arasında sıkışmış kalmış haliyle, hayata tutunacakları yerde sürüklenen, savrulan iki insanın öyküsünü anlatır. Fondaki İstanbul, isli puslu haliyle, sanki Ara Güler’in o çok bilinen fotoğrafları gibi, seyirciyi etkilemeyi başarır. Sultanahmet Meydanı, Ayasofya, İstiklal Caddesi, Sarayburnu henüz daha yapı kalabalıklarıyla kirlenmemişlerdir. Atıf Yılmaz filmleri içinde özel bir yeri olan “Ah Güzel İstanbul”, 1967’de İtalya’da San Remo yakınlarındaki Bordighera kasabasında her yıl yapılmakta olan Uluslararası Mizah Şenliği kapsamında düzenlenen 10. Komik ve Mizahi Filmler yarışmasında, jüri özel armağanı olan “Gümüş Ağaç Ödülü”nü kazanmıştır.

Beş Hasta Var
Atıf Yılmaz bu filminde de Nedret Güvenç ve Muzaffer Tema çiftiyle çalışmıştı. Bu kadroya Sadri Alışık, Refik Kemal Arduman, Muazzez Arçay, Settar Hazım Körmükçü, NubarTerziyan, Ziya Metin, Dursune Şirin, Sadettin Erbil, Kemal Edige, Abdullah Ataç, Feridun Çölgeçen, Hayri Esen ve Osman Alyanak’dadahil olacaktı. Film fakir bir ailenin kızıyken sevmediği bir erkekle evlendirilen Belkıs’ın öyküsüdür. Belkıs sevmeden evlendiği çok yaşlı kocasından kaptığı frengi hastalığı nedeniyle tüm erkeklere düşman olmuş, intikam alırcasına tanıştığı her erkeğe bu hastalığı yaymaktan geri durmamıştır. Roman olarak yayınlandığında kıyametler koparan “Beş Hasta Var” sinematografisi oldukça sağlam bir eserdir. Konu 1900’lerin başlarında yani Osmanlı İstanbul’unda Rumelihisarı semtinde geçmektedir. Atıf Yılmaz 1955’te o günlerin İstanbul’unu anlatmakta çok zorlanmamıştır çünkü; o İstanbul daha bozulmamıştır. Bugün Boğaziçi Üniversitesi içinde kalan eski aşıklar tepesi ve tüm silüetiyle Boğaziçi doyumsuz bir güzellik sunar seyirciye. Turgut Ören ya da o günlerde kullanılan adıyla “Baba Turgut”un siyah beyaz İstanbul’u görülmeye değerdir. Sonraki yıllarda komedi filmlerinin unutulmaz yönetmeni olacak olan Hulki Saner’in Batı esintileriyle dolu  müziği  filme de İstanbul’a da çok yakışmıştır.

Kenan ile Nalan’ın Kırık Aşk Hikâyesi
“Hıçkırık”
Atıf Yılmaz’ın 1953’de çektiği “Hıçkırık”, Kerime Nadir’in ünlü aşk romanlarından biriydi. Birlikte büyüyen ve birbirlerini çılgınca seven Kenan ve Nalan’ın öyküsüydü anlatılan. Başrolde Şehir Tiyatrosu sanatçısı Nedret Güvenç VARDIR. Güvenç’in yanı sıra filmde Muzaffer Tema, Reşit Gürzap, Temel Karamahmut, Fatma Bilgen ve Settar Hazım Körmükçü gibi oyuncular da yer alır. Hikayesi, dramatik yapısı çok yoğun bir aşk romanından alındığı için, çok da sinematografik olmamasına rağmen, hatta yer yer ağdalı sayılsa da İstanbul’u en güzel sunan filmlerden biri olarak kayıtlara geçmiştir. Sadi Işılay ve Faruk Yener’in alaturka-alafranga müzikleri eşliğinde, Mike Rafaelyan’ın siyah beyaz görüntüleri bir zamanların İstanbul’unu seyirciye takdim ederken “ahhh” dedirtecek kadar güzeldir. Film, boğazın en güzel yapılarından biri olan ünlü Hidiv Köşkü’nde başlar. Köşk görkemli giriş kapısı, işlemeli mermerden yapılmış merdivenleriyle film içinde bir anıt gibi yükselmektedir. Filmin son sahnesinde kullanılan Boğaz’a ve dolayısıyla gün batımına nazır teras-balkon, Kenan’ın kollarında son nefesini veren Nalan’ın acısına ortak eder seyircisini. Köşkün, adeta küçük bir ormanı andıran bahçesi, Boğaz’ın güzelliklerine doğru uzanan seyir tepeleri, film boyunca seyirciyi mest edecek güzelliktedir. Bir üniversite öğrencisi olan Kenan’ın okul kapısındaki sahneleri bizlere İstanbul’un unutulmuş gitmiş başka bir mekanını takdim eder. Bu mekan Beyazıt Meydanı’ndan başkası değildir. Bugün gerek insan gerek bina kalabalıklarına teslim olan meydan, 1953’te henüz çok sakin görünmektedir. Tramvay üniversitenin kapısının önünden geçmektedir. Ortadaki fıskiyeli büyük havuz, şehrin bu köşesinin eskiden daha bir modern olduğunu düşündürür insana. Sirkeci Tren Garı, Şişhane yokuşu ve henüz yıkımlarla tanışmamış olan Tarlabaşı caddesi ne kadar da sakindir. Bugün tüm ilkelliğine tüm demodeliğine rağmen, 120 dakikalık film sona erdiğinde, varsa gözyaşlarını tutabilenler, o İstanbul için “Teşekkürler Atıf Yılmaz” demekten kendilerini alamayacaktır.