Asırlardır kıvrılarak akarken her ne yaparsa yapsın baştacı edileceğini biliyordu

Faustina Hamamları’nda, Nehir Tanrısı Maiandros’un baÅŸ köşede, keyifle yan gelip yatışına bakarak, Miletliler’in başına açtığı beladan, kendisini hiç de sorumlu tutar gibi bir hali olmadığını geçiriyorum aklımdan... Oysa Milet halkı, ona dava bile açmıştı.Tanrıydı belki ama bu kadarı da fazlaydı... Tam da Milet’in gelecek için büyük planlar yaptığı, bir liman kenti olarak serpildiÄŸi sırada, Maiandros, onları denizden çok uzaÄŸa attı. Kıyısında gezindikleri masmavi sular ve ticaretin kalbi olan limanı, bir bataklığa dönüştü.Bu felakete uÄŸrayan diÄŸer kentler, bugüne dek ayaklanmadıysa, Miletliler de suskun kalacak deÄŸildi ya... Halkın, acımasız tanrılarına karşı açtığı davada, yargıç kentleri elden gitmek üzere olan Miletliler’i haklı buldu ve tanrıyı, onlara ceza ödemeye mahkum etti. Zaten Nehir Tanrısı’nın tapınağında para sorun deÄŸildi ve rahipler bu parayı, tanrıları adına tıkır tıkır ödediler. Oysa Maiandros bir tanrıydı ve asla ders almazdı... TANRI GÄ°BÄ° TAPILDINitekim, bildiÄŸini okudu... Ege’nin denize açılan liman kentlerini, yolu boyunca taşıdığı alüvyonlarla doldurmayı sürdürdü, buraları yaÅŸanamaz hale getirdi. Bataklıklar sivrisinekleri davet etti, sivrisinekler de sıtmayı... Halk neye uÄŸradığını anlayamadan ölüyordu. Bunu bir lanet sandılar ve görkemli kentlerini, arkalarına bakmadan terk ettiler. Dolan limanlara artık ticaret gemileri gelmez olmuÅŸtu... Tiyatrolar, tapınaklar, mermer caddeler ıssızlaÅŸtı ve unutuldu... En büyük darbeyi, çağının en zengin üç kentinden biri olan Efes aldı. ZenginliÄŸi, doÄŸu ile batı arasındaki deniz ticaretinden gelen Efes, ne yaptıysa yabancı gemilerin tekrar gelmesini saÄŸlayamadı. Kanallar açtı, gümrük almayacağını ilan etti, ancak hem sıtma korkusu hem de limanın dolması, yabancıların buraya gelmesini engelledi. Zamanla bu beyaz mermer kent, en fakirin bile yaÅŸamak istemediÄŸi bir yer oldu. Ä°lkçaÄŸlarda bir tanrıymışçasına tapınılan Büyük Menderes Nehri’nin üzerinde, balıkçı Hasan’ın kayığıyla, Menderes Deltası’nın denize döküldüğü yere doÄŸru ilerliyoruz. Toprak bir yolla da ulaşılan ve balıkçıların ‘’kafa’’ dediÄŸi bu noktada, uçtukça kanatlarının altından pembe- kırmızı tüyleri görünen flamingolar, kendilerine özgü sesler çıkarıyor ve sığ suda besleniyorlar. Åžafakla birlikte, suyun iki yakasında sıralanan sazlıktan barınaklarına dönen balıkçılar, önce yakaladıkları karidesleri aÄŸlardan ayıklıyor, sonra da dolanmış aÄŸları, saatlerce uÄŸraÅŸarak çözüyorlar. Kimileri ortağıyla balığa çıkıyor, kimilerine de hanımları yardım ediyor. Deltanın denize açıldığı yer ürpertici. O noktada, durgun Menderes, yelkenini rüzgara açıyor ve denizin beyaz köpüklerine karışıyor. Garip, deÄŸil mi? Åžimdi balıkçıların ‘’bereket’’ine bel baÄŸladıkları, ovasında pamuÄŸun, incir, üzüm, tütün ve meyvenin yetiÅŸtiÄŸi Menderes, bir zamanlar uygarlıkları silip süpürmüştü... Bazı yaÅŸamlara set çekti, bazılarının önünü açtı...Zıtlıkların birarada varolduÄŸu Büyük Menderes’in bu yolculuÄŸunda, ancak ona eÅŸlik ederek bir ÅŸeylerin farkına varıyor insan. Yoksa, oldukça kafa karıştırıcı bir akış onunkisi. Priene- Milet yolu üzerinde, eski bir Rum köyü olan Güllübahçe var. Zakkumların evlerin duvarlarından döküldüğü köyün tepesindeki heybetli kilise, 1955’lere kadar cami olarak kullanılmış. Evinin yolunda, eÅŸeÄŸiyle birlikte durup, bana ıssız köyünü tanıtan Hüseyin Amca, Rumlar’ın hálá bu kiliseyi ziyaret ettiklerini söyleyerek ekliyor; ‘’yalnız utanırız biz kilisenin durumundan...’’ Güller de var bahçelerde ama asıl çarpıcı olan buradan Söke Ovası’nı seyretmek. Bu manzaradan sonra, Menderes’in yüzünden, Prieneliler’in kurmak zorunda kaldıkları ikinci kenti geziyorum. Priene’de, otobüsler dolusu turist, antik çağın en önemli kentlerinden birini görmeye gelmiÅŸ. Menderes’in yaptıklarını burada kavrayamadılarsa, Milet’e gittiklerinde, belki de hamamda karşılaÅŸacakları Maiandros’ta, sorularının cevabını bulacaklar. BALIKLAR SAHÄ°DEN GÃœNLÃœKPriene ve DoÄŸanbey köyünden sonra, yolun artık bittiÄŸini gösteren bir levhayı geçince, Büyük Menderes’in en büyük lagünü Karine’ye varılıyor. 1996’da kasten çıkartılan bir yangında, buradaki restoranlar, balıkçı barınakları, bahçeler, tarlalar, Yunanlılar’ın 1915’te burayı terk etmeden önce kullandıkları eski gümrük binaları ve güzelim orman yanmış. Bugün burası, doÄŸal SÄ°T alanı, aynı zamanda da askeri güvenlik bölgesi. Buradan ileriye geçilemiyor. Tek görebildiÄŸim, balıkçılar ve eski bir taÅŸ evden dönüştürülen Sahil Balık Restaurant var. Restorana girdiÄŸimde, elektriklerin kesik olduÄŸunu anlıyorum. Burayı iÅŸleten kalabalık aile, bir masanın başında oturmuÅŸ, karanlıkta sarmısak ayıklıyor. Baba Sabahattin Bey’in, karısı, kızı, gelini ve oÄŸluyla birlikte, yangından hemen önce açtığı restoranıyla ilgili sıkıntısı büyük. Karine’de elektrik yok... Elektrik direklerinin yerin altından geçmesi ÅŸart koÅŸulduÄŸundan, yıllardır bekliyorlar. Ancak müşteri geldiÄŸinde, jeneratörü çalıştırabiliyorlar. ‘’Yok’’ demek ağırlarına gidiyor, o yüzden aile, her sabah el birliÄŸiyle, mezeleri yapıyor, balıkları satın alıyor, ancak buzdolabı devamlı çalışmadığından, o gün hiçbir müşteri gelmezse, her ÅŸey atılıyor. ‘’Balıklar gerçek anlamda günlük’’ diyor Sabahattin Bey ve ekliyor; ‘’zaten baÅŸka türlü mümkün deÄŸil. Bazen birileri bizi bezdirmeye mi çalışıyor, diye merak ediyorum...’ Kıvrıla kıvrıla akan bir nehir düşünün... Hem tanrılaÅŸtırılsın, hem de mermere oyulsun... Hem kızdırsın, hem de ilham kaynağı olsun... Menderes Nehri, ne yaparsa yapsın, hep baÅŸ tacı edileceÄŸini biliyordu. YaÅŸamı altüst ettiÄŸi kentlerde bile, kıvrımları sanatçıları büyüledi ve mermerler onunla süslendi. Asırlar sonra, buralara yerleÅŸmiÅŸ olan Türkler’in yaptığı halıları çevreledi... Kadınların kolyelerinde, boyunlarına dolandı... Dolandıkça, sonsuzluÄŸun simgesi oldu. Bugün, dünyada konuÅŸulan birçok dilde, kıvrımlı olan her ÅŸeye ‘’maiandroslamak’’ deniliyor. Hatta, dolambaçlı yollara baÅŸvuran ve sözünden dönen kiÅŸiler için de bu deyim kullanılır olmuÅŸ. Acaba Miletliler, bir taraftan Nehir Tanrısı Maiandros’u dava ederken, bir taraftan da Apollon Tapınağı’ndaki kahinlerden yazgılarını öğrenmek için Didyma’ya kadar uzanan mermer bir yol yapacak kadar çaresiz miydiler? Büyük Menderes’in yolculuÄŸu devam ediyor... HEM REHBER, HEM ÅžIK BÄ°R HEDÄ°YE‘Büyük Menderes’in Sularında-Priene Milet Didim’, bölgeyle ilgili okuduÄŸum ve yararlandığım, en ciddi ve keyifli çalışmalardan. Gürol Sözen, Zeynep Sözen ve Münir Ekonomi’nin yazdığı, YaÅŸar EÄŸitim ve Kültür Vakfı tarafından basılarak, satışından elde edilen gelirin gençlerin eÄŸitimi için kullanıldığı kitap, bu kentleri ve o günden bugüne süregelen yaÅŸamı, ilginç detaylarla ve bazen de esprili bir dille anlatıyor. Yazarların, bu bölgede yaÅŸamalarının ve burayı sevmelerinin, kitabın baÅŸarısında katkısı büyük. Ali Konyalı’nın fotoÄŸrafları ve grafik tasarımıyla da dikkat çeken kitap, ‘’Büyük Menderes’in sularında’’ gezinmek isteyenler için bir rehber ve dostlarınıza verebileceÄŸiniz şık bir hediye. (Ä°ngilizce ve Türkçe. YaÅŸar EÄŸitim ve Kültür Vakfı, Ä°zmir, 0232 482 22 00)BEN OLSAYDIM BUNLARI YAPARDIMBüyük Menderes’in Ege Denizi’ne açıldığı yere doÄŸru balıkçı motoruyla gitmek ve nehrin yolculuÄŸunu daha iyi hissetmekGüllübahçe’den bereketli Söke Ovası’nı seyretmekMilet Tiyatrosu’nun en üstüne çıkıp, Menderes’in çaÄŸlar boyu yarattığı deÄŸiÅŸimi daha iyi anlamakSessizliÄŸine gömülmüş, Ä°lyas Bey Camii’ne varıp, umduÄŸunuzdan fazlasını bulmakMenderes Deltası’nın flamingolarını dürbünle izlemekPriene’nin doÄŸal kayaya oyulmuÅŸ basamaklarından Akropol’e çıkmakEski DoÄŸanbey köyünün tepesine çıkıp zeytin aÄŸaçlarının üzerinden deltayı seyretmek Priene’nin Gymnasium’unda, öğrencilerin taÅŸlara kazınmış isimlerini bulmakBalıkçı barınaklarında, yalnızlığa alışkın, hoÅŸ sohbet balıkçılarla çay içmek Milet’in görkemli Faustina Hamamları’nı gezip, Romalılar’a, günlerinin büyük bir bölümünü burada geçirdikleri için hak vermek Â