1 liraya uçak bileti deyince...
Güncelleme Tarihi:
1870’li yıllar, Amerika Birleşik Devletleri’nin doğu kıyıları...
Sağ köşede, o dönemin en zengin işadamı, efsanevi Cornelius ‘Commodore’ Vanderbilt. Servetinin 100 milyon dolar olduğu söyleniyor. Yelkenli gemilerde tayfa olarak başladığı hayatında, önce deniz taşımacılığından, ardından demiryolu spekülasyonundan edinilmiş muhteşem bir servet. Adı ‘bileği bükülmez işadamı’na çıkmış. Amerika’nın en büyük demiryolu patronu. Okuması yazması bile olmayan gaddar, kararlı bir ticaret dehası ve para cambazı. Ticari menfaatlerine karşı çıkan Nicaragua Devleti’ni karşı, Amerikan Deniz Piyadeleri’yle bir askerî çıkarma düzenleyecek, Managua Hükümeti’ni devirmeye teşebbüs edecek kadar güçlü ve gözü kara...
(New York’a gidenler bilirler; New York Central tren garında büyük bir heykeli dikilidir...)
Sol köşede, o günün ‘en nefret edilen’ adamı, Jay Gould. 16 yaşında ‘en büyük hile doğruluktur’ yeminiyle ticarete atılmış, altı ay sonra ekmeğini yediği patronunu dolandırarak ilk sermayesini edinmiş; 19 yaşında bir tabakhaneye müdür olmuş, sahibini batırıp şirketin üstüne oturmuş, kederinden ölen patronun vârisleri tarafından fabrikadan federal polis marifetiyle atılmış; 1869’da ortağı ‘Wall Street’in Magnum’u lakaplı ‘Jubilee’ Jim Fisk ile birlikte, ‘ABD’nin altın stoklarını ele geçirmeye’ kalkışmışmış, yine polis tarafından tutuklama emri çıkarılınca başta bir eyalete kaçarak saklanmış... nadir bulunan bir üçkâğıtçı, vahşi kapitalizmin en rezil örneklerinden biri...
(Acaba meşhur biyolog, Harvand’lı Profesör Stephen Jay Gould’un büyük dedesi midir?)
*
Bundan sonrasını, dediğim gibi, aklımda kaldığı kadarıyla aktarıyorum:
Vanderbilt, New York’u Göller Belgesi ve Michigan’a bağlayan büyük bir demiryolu şebekesinin sahibidir. New York kentine ve ihracat limanlarına büyükbaş hayvan ve tahıl ürünleri taşıma tekelini elinde tutmaktadır.
Bir diğer demiryolu işletmecisi ve spekülatör olan Jay Gould bu pazara göz diker ve Vanderbilt’in demiryolu şebekesine paralel ikinci bir hat inşa ederek rekabete girişir. Bir vagonu 125 dolara kiralayan NW Central’e karşı, fiyatını 62,5 dolara kırarak savaş açar. Rakamları tam hatırlamıyorum ama, Vanderbilt mesela 25 dolara iner. Gould pes etmez, 12,5 dolar çeker. Sonunda, Amerika’nın en zengin adamı Commodore, Gould’u batırmaya karar verir:
Vagon kirasını... sembolik 1 $’a indirir.
Artık, Vanderbilt’in trenleri tıka basa doluyken, Gould’unkiler boş seyretmektedir. NY Central trenleri, New York’a sürüler halinde sığır taşımakta, Gould sinek avlamaktadır.
Bu durum birkaç hafta sürer, Vanderbilt gibi herkes de Gould’un havlu atacağı günü beklemektedir.
Sonunda Gould bir basın konferansı düzenler ve mealen der ki:
- Tamam, pes ediyorum, fiyat savaşına son veriyorum! Cornelius Vanderbilt’le başa çıkmamız mümkün değil... Zaten, Mr.Vanderbilt haftalardır sığır sürülerimizi 1 $’a taşıdığı için, sayesinde büyük bir servet kazandık, kendisine çok teşekkür ediyoruz!..
Evet, doğru anladınız, Vanderbilt rakibini batırmak için nakliye ücretini 1 $’a indirince, Gould derhal Chicago-Michigan bölgesinden binlerce kasaplık sığır satın almış, bunları Vanderbilt’in şirketine neredeyse bedavaya New York’a taşıtmış ve rakibinin sırtından büyük bir servet daha elde etmiştir.
Not-1:
Dediğim gibi, ‘1 liraya uçak bileti’ haberini okuyunca, aklıma bu eski anekdot geldi. Maksadım (a) İki uçak şirketini ve patronlarını ‘vahşi kapitalizm’ döneminin bu iki eşkiyasına benzetmek, yahut (b) uçak yolcularını sığıra benzetmek değildi! Zinhar!Not-2: Merak eden olursa söyleyeyim, bu açıklama üzerine Vanderbilt de hemen savaştan vazgeçmiş, iki işadamı da fiyatlarını tekrar 125 dolara çıkarmışlar ve hayvancılar, zahireciler vd mallarını yine 125 dolar gibi yüksek bir fiyata naklettirmeye başlamışlardır.
Not-3: Ben size bu ‘muhteşem’ Jay Gould’dan daha önce, başka bir vesileyle de söz etmiştim. 12 Aralık 2002 tarihli yazımı tekrar okumak isterseniz: Namuslu olmak büyük talihsizlik