Yeni bir Einstein çıkar mı?

Planck Bilim Tarihi Enstitüsü müdürü Jürgen Renn, Viyana Ãœniversitesi Deneysel Fizik Enstitüsü yöneticisi Anton Zeilinger, Max-Planck Kütle Çekim FiziÄŸi Enstitüsü Müdürü Bernard Schutz ve Albert Einstein Enstitüsü araÅŸtırmacısı Jan Piefka Einstein’i tartışıyor.Bu yıl görelilik kuramının yüzüncü yıl dönümü kutlanıyor. 1905 yılı bilimin Annus mirabilis’i (keÅŸif yılı) olarak bilinir. Sn. Renn, dahi Einstein birdenbire mi ortaya çıktı?Renn: Elbette ki Einstein gökten zembille inmedi, atılımlarının uzun bir geçmiÅŸi var. Einstein’ın klasik fizik devrinin sonunda bulunduÄŸunu söyleyebiliriz. O, klasik fizik ustalarının meyvelerini topladı. Bunu 1953’te çifte sarmalın (DNA yapısı) keÅŸfiyle karşılaÅŸtırmak mümkün mü? Pauling bir problem üzerinde çalışırken, Erwin Chargaff en önemli keÅŸifleri tetiklemiÅŸti. Watson ve Crick ise çözümü buldular. 1905 yılında fizik bu atılımlar için yeterince olgun muydu? Renn: Elbette Einstein’ın teorileri için gerekli olan yapıtaÅŸları da hazırdı. Hatta bugün bile Poincaré’ın görelilik kuramına daha yakın olup olmadığı tartışılmakta. Aynı ÅŸey ışık kuantum hipotezi için de geçerlidir. Paul Ehrenfest aynı yıl içinde tıpkı Einstein gibi ışın parçacıklarının araÅŸtırılmasını önermiÅŸti. Einstein’ın baÅŸarı sırrı araÅŸtırmalarda geniÅŸ bir bakış açısına sahip olmasıydı. Birbirine uzak gibi görünenleri iliÅŸkilendirerek çözüme ulaÅŸtı. Zeilinger: Einstein henüz çok gençken, Kant’ın "Saf Aklın EleÅŸtirisi" gibi felsefi eserler okumuÅŸtur. Ben bunların, teorileri üzerinde etkili olduÄŸunu düşünüyorum. Ne yazık ki fizikte artık bu tür felsefi uÄŸraÅŸlar kalmadı. O halde genç doÄŸal bilimciler felsefeyle daha fazla mı ilgilenmeliler? Felsefe ile uÄŸraşınZeilinger: Felsefi sorunlarla uÄŸraÅŸmak fizikçiler için muhakkak olumlu bir etki yapar, ama bu zorunlu olmamalı. Sonuçta somut madde özelliklerini araÅŸtıran fizikçiler de olmalı ve bunun için felsefeye gerek yoktur. Einstein, o dönem fiziÄŸinin tüm alanlarında bilgi sahibiydi. Böyle bir ÅŸey günümüz genç araÅŸtırmacıları için de mümkün mü?Plefka: Einstein’ın o zamanlar sahip olduÄŸu bilgileri günümüzde bir fizik öğrencisi ilk üç sömestrde öğreniyor. Doktoranın sonunda artık insan o kadar uzmanlaÅŸmış oluyor ki modern fiziÄŸe genel olarak bakmak imkansızlaşıyor. Bu nedenle Einstein gibi ayrıcalıklı bir kiÅŸinin yeniden doÄŸmasını olanaksız buluyorum. Einstein, genç araÅŸtırmacılara rahat rahat düşünebilmeleri için fener bekçiliÄŸi öneriyordu. Günümüzde rahat düşünme olanağı ne durumda?Plefka: Ä°nsanlık ilerledikçe, sükunet içinde çalışmak da yok oluyor. Ä°ÅŸ sahibi olabilmek için yayımlamak ve üretmek zorundayız ve bu da gerçekten mükemmel ve yeni fikirlere ulaÅŸmak için gerekli olan sessizliÄŸi bozuyor. Bu nedenle, daha önce yürünen yollarda yeniden yürümekten baÅŸka çare kalmıyor. Sn Schutz, genç araÅŸtırmacılara düşünmeleri için sessizlik yaratabilir misiniz?Schutz: Biraz sükunete sahip olduklarını umuyorum. Ben kendim düşünmeye zaman bulamıyorum. Genç insanlar çok fazla baskı altında kalmamalı. Ama bu pek mümkün deÄŸil. SözleÅŸme bittiÄŸinde yeni bir iÅŸ bulmak zorundalar. BaÅŸarıları, yaptıklarıyla orantılı. Einstein, çığır açan çalışmalarını yayımladığında, özel eÄŸitim alan bir bilim adamıydı. Günümüzde de aynı ÅŸansa sahip olabilir miydi?Bağımsız gençler gerekZeilinger: Einstein tamamen bağımsız olmak zorundaydı. Bu beni baÅŸarıya götürecek önemli bir teÅŸviktir. Bizim üniversite sistemimizde gençler bağımsız çalışmalara çok geç baÅŸlıyorlar. Avusturya’da önce tez sonra doktora çalışması yapılıyor. BaÅŸarılı insanların neden doÄŸrudan doÄŸruya doktora çalışmalarına baÅŸlayamadıklarını ve 25 yaşındaki insanların neden hálá bir profesöre bağımlı kalmalarını dolayısıyla da kendilerini aÅŸma ÅŸansına sahip olmayışlarını bir türlü kabul edemiyorum. Yayınlar baskıya verilmeden önce sıkı bir ÅŸekilde kontrolden geçiyor. Günümüzde Nature veya Science gibi dergilerde üçüncü sınıf bir patent uzmanının çalışabilmesi mümkün mü?Renn: O zamanki fizik birliÄŸi küçüktü. Herhangi bir yerde istisna bir kiÅŸi bulunduÄŸunda hemen dikkat çekiyordu. Planck bir seferinde, Einstein en büyük keÅŸfimdi, demiÅŸti. Günümüzde fizik çok geliÅŸti. Bilimsel makalelere yönelik kriterler önemli ölçüde formalize edilmiÅŸtir. Klasik olmayan bir çalışmayla bu tür dergilere girmek zorlaşıyor. Fakat internet sayesinde bilimsel bilgilere ulaÅŸmak için yepyeni olanaklara sahip olduk. Ve aslında yeni bir yayın sistemi uÄŸruna eski kanallardan vazgeçebiliriz. Bu ÅŸekilde genç araÅŸtırmacılar da çalışmalarını yayımlama ÅŸansına sahip olurlar. Einstein bilimi popülerleÅŸtirenlerden biriydi. Mesela sıradan vatandaÅŸlara görelilik kuramını anlatmayı seviyordu. Neden?Renn: Öyle sanıyorum ki popüler bilim yayınlarından kendisi de çok fazla yararlandığı için, bilgiyi aktaran bilim kültürünün bir parçası gibi hissetmiÅŸti. Mesela Aaron Bernstein’ın Popüler DoÄŸa Bilimleri Kitapları’nı okumuÅŸtu. Bu onu bilimin büyülü dünyasına sürükleyen fantastik bir ansiklopediydi. Günümüz araÅŸtırmacıları çalışmalarını daha popüler olarak mı yayımlamalılar? Popüler kitaplar yazılmalıZeilinger: Bu bir zorunluluktur, bunu tartışmak bile istemiyorum. Benim kiÅŸisel motifim çok basit. Fizik, diÄŸerleri de bilmeli ve bazı olayları anlamadığımız için kafa patlamalı diye düşündüğümde fizik bana daha ilginç ve heyecanlı geliyor. Popüler bir kitap yazdığınızda ister istemez bazı noktalarda daha net bir ÅŸekilde düşünmeye zorlanıyorsunuz. AraÅŸtırmakta olduÄŸunuz teleportasyon fenomenini (madde ışınlama) Einstein bir zamanlar "hayali uzaktan etki" ÅŸeklinde yorumlamıştı. Hayaletin kullanılabildiÄŸini görseydi neler söylerdi? Zeilinger: Einstein’ın adına konuÅŸmaktan çekiniyorum, ama belki haklı olduÄŸunu kanıtlayacak bir kaçış noktası arardı. Ve bu da harika bir ÅŸey olurdu. Ayrıca Einstein’ın dünyanın doÄŸasıyla ilgili felsefi görüşleri konusunda haklı olup olmadığının öğrenilmesine dayanan deneylerin de salt merakla baÅŸlamış olması da müthiÅŸ bir ÅŸeydir. Dünya düşündüğümüz gibi lokal ve gerçekçi mi, varlığını tüm özellikleriyle bizden bağımsız olarak mı sürdürüyor? Yanıt hayırdır! Ve bu deneyler ÅŸimdi birden bire tamamen sürpriz bir ÅŸekilde yeni bir teknolojiye doÄŸru gidiyor: Kuantum bilgisayarı, kuantum kriptografisi vb. Sn Schutz, siz kütle çekim dalgalarının peÅŸindesiniz. Bunlar için bir dizi detektör bulunuyor dünyada. Kütle çekim dalgalarını bulduÄŸunuz taktirde bu ilkede Einstein için yeni bir zafer mi olacak? Schutz: Bu onun kanıtlanmamış son öncelemesidir. Bu kütle çekim dalgalarının varlıkları hakkında hiçbir kuÅŸkumuz yok. Ä°ki kara deliÄŸin çarpışmasıyla oluÅŸan kütle çekim dalgasının kuvveti, dünyadan güneÅŸe uzanan bir cetveli sadece bir atomun kuvveti kadar etkileyecek kadar zayıf olduÄŸu doÄŸru mudur?Schutz: Evet, dalgalar zayıf ve ölçüm tekniÄŸi çok karmaşıktır. Kütle çekim dalgalarının araÅŸtırılması için büyük ekipler gerekiyor, yayınlarımızda 400 yazar var. Bu nedenle genç araÅŸtırmacılarının dikkat çekmesi kolay deÄŸildir. Einstein’dan bu yana çok ÅŸey deÄŸiÅŸti. Zeilinger: Bizimle röportaj yapmak için gelen gazetecilere her zaman ekip halinde çalıştıklarımızı söylüyorum. Bu durum, medyalar tarafından pek hoÅŸ karşılanmamakta. Çünkü insanlara ait öykülerin anlatılması gerektiÄŸini söylüyorlar, ama bu da kamuoyunda yanlış bir izlenim bırakıyor. Nobel ödülü bir ekibin çabasıyla ortaya çıkan bir çalışma için verilmekte. Ama tek bir kiÅŸinin ünlü olması bir ayrıcalık iÅŸte. Yetenekli gençlere öneriEinstein’la karşılaÅŸtırılacak bir yeteneÄŸe sahip olduÄŸunu hissettiÄŸiniz bir gence ne önerirsiniz? Bilim enstitülerine giden yolda ilerlemek, zorluklarla mücadele etmesini mi yoksa patent dairesinde çalışmasını mı? Schutz: Ona biraz özgür bir çalışma alanı sunar ve biraz oyna derim!Renn: Ama 400 yazarlı yayınlarınız için baÅŸka görevleri üstlenen insanlara ihtiyacınız olur. EÄŸer herkes oynayacak olursa...Schutz: Herkes Einstein deÄŸil ki. FiziÄŸin çeÅŸitli insanlara ihtiyacı var. Bazıları Einstein’dır ve oyunları için yer ve zamana gereksinim duyarlar. Kimi ekip işçisidir diÄŸeri ise mükemmel organizatör. Sonuçta hepsine ihtiyacımız var. Plefka: Ben bunun bir kültür sorunu olduÄŸuna inanıyorum. Çalıştığım teorik fizik alanında insanlar daha bağımsız, özellikle de doktoradan sonra hiçbir profesör nelerin üzerinde çalışacağınızı söylemez Artık oynama olanağı vardır, ama öte yandan da iki yıl sonra iÅŸsiz kalma tehlikesi de söz konusudur. Peki günümüzde genç bir araÅŸtırmacı nasıl ünlü olabilir? Bu açıdan Einstein’ın iÅŸi daha kolaydı herhalde. Renn: Einstein, belli bir tarihsel anda dünya starı haline gelmiÅŸtir, yani 1919’da. Almanya birinci dünya savaşından sonra iyice izole olmuÅŸtu. Yahudi kökenli bir Alman bilim adamı olan Einstein yurtdışında daha saygınken, Max Planck gibileri savaÅŸ için nasyonalist görüşlerin altına imza attıkları için sevilmiyorlardı. Oysa Einstein Weimar Cumhuriyetinde Paris’e gidebiliyor ve demokratik bir bilim adamı olarak ağırlanıyordu. Bu onu bir sembol figür haline getirdi. Tabii parlak kiÅŸiliÄŸi ve uzay zaman ile ilgili teorisinin herkesin anlayacağı tarzda olması da etkili olmuÅŸtu. Daha sonra bunlara göçü, atom bombası öyküsü vb eklendi. Yani Einstein mitinde, tamamen farklı tarihsel zorluklarla ilgili olan bölümlerin bulunduÄŸunu söyleyebiliriz. Sn Zeilinger, bir fizikçi için siz de ünlü sayılırsınız. Çalışmalarınızın anlaşıldığına inanıyor musunuz? Zeilinger: Ä°nsanların beni anlayıp anlamadıklarını bilmiyorum. Bu konuda bir ÅŸey söylemek istemiyorum. Fakat bilim adamı olarak bir noktada dikkatli olmak gerekiyor. Sırf medya istedi diye her konuda fikir belirtmemek gerek. Bu konuda çok seçiciyim. Sadece uzmanlık alanım dahilindeki soruları yanıtlıyorum. Mesela Pisa araÅŸtırmasında kendimi yeterince deneyimli bulmadığım için herhangi bir konuÅŸma yapmadım. Bilimciler apolitik mi?Ama Einstein da görelilik kuramıyla hiç ilgili olmayan soruları yanıtlamıştı. Günümüz araÅŸtırmacıları apolitik mi? Bilim adamları ne kadar politik olmalı?Renn: Bir kuantum fizikçisi olan Zeiliger’in Pisa araÅŸtırmasıyla ilgili konuÅŸmamasını anlıyorum. Ama ünlü bir vatandaÅŸ olarak sorulduÄŸunda durum deÄŸiÅŸir. Einstein’ın durumu istisna idi. Çok ünlüydü ve her konuda soru yöneltiliyordu kendisine. Mesela Nazilerden kaçan göçmenlere yardım etmek için sesini yükseltmesi gerektiÄŸini hissetmiÅŸti. Einstein ününden en iyi ÅŸekilde yararlanmıştır. Ben kök hücre araÅŸtırması veya internette ücretsiz bilgi eriÅŸimi gibi konular üzerinde tartışılması gerektiÄŸini düşünüyorum. Bu tür kararları politikacılar tek baÅŸlarına almamalı. Bilim adamı olarak isteklerimizi kabul ettiremezsek çözüm de üretemeyiz. AraÅŸtırmacılardan sosyopolitik giriÅŸimler mi istiyorsunuz?Renn: Günümüz bilim sistemi çok daha karmaşık ve anlaşılması da eskisinden daha zor. Bu yüzden araÅŸtırma bilgisi, geniÅŸ bakış açısı ve bu karmaşık sistemin dinamiÄŸini anlama yeteneÄŸi gereklidir. Bunun Einstein yılının bir mesajı olmasını, sadece kiÅŸiliÄŸinin kutlanması deÄŸil bu bilincin ve sorumluluk kazanmak için gerekli olan bilginin güçlenmesi için de bir vesile olmasını diliyorum. Neden Einstein gibi ayrıcalıklı bir kiÅŸinin yeniden doÄŸması olanaksız? Einstein yılının mesajı: Günümüz bilim sistemi çok daha karmaşık ve anlaşılması da eskisinden daha zor. Bu yüzden araÅŸtırma bilgisi, geniÅŸ bakış açısı ve bu karmaşık sistemin dinamiÄŸini anlama yeteneÄŸi gereklidir. Einstein ÅŸunu çok iyi biliyordu: Genç araÅŸtırmacıların, düşünebilmeleri için zamana ve sessizliÄŸe ihtiyaçları vardır. Bugün ise laboratuvarda zaman ve rahatlığın anlamı unutuldu. Einstein henüz çok gençken, Kant’ın "Saf Aklın EleÅŸtirisi" gibi felsefi eserler okudu. Bunlar, teorileri üzerinde etkili oldu. Ne yazık ki fizikte artık bu tür felsefi uÄŸraÅŸlar kalmadı.Einstein, bilimi popülerleÅŸtirenlerden biriydi. Mesela sıradan vatandaÅŸlara görelilik kuramını anlatmayı seviyordu. Popüler bilim yayınlarından kendisi de çok fazla yararlandı. Mesela Aaron Bernstein’ın Popüler DoÄŸa Bilimleri Kitapları’nı okumuÅŸtu. Bu onu bilimin büyülü dünyasına sürükleyen fantastik bir ansiklopediydi.Â