Yeni anayasa analizi: Maddeler ne diyor?

1.MADDE / Tarafsız yargı
Anayasa’nın yargı yetkisiyle ilgili 9. maddesinde yer alan ‘yargının bağımsızlığı’ ilkesine ‘tarafsızlık’ ilkesi de ekleniyor. Bu konuda herhangi bir tartışma olmadığından bu madde, iki turda en fazla kabul oyu alan düzenleme oldu.

2.MADDE / 600 vekil
550 olan milletvekili sayısı 600’e çıkarılıyor. Görüşmeler sırasında CHP’den bazı sözcüler, bu düzenlemeyi teklifin parlamentodan daha rahat geçmesi için verilmiş bir ‘rüşvet’ olarak niteledi. AK Partili yöneticiler ise ‘bu sayının Avrupa Birliği standartlarına göre belirlendiğini, temsil oranını yaygınlaştıracağını’ savundu.

3.MADDE / 18’inde vekil
25 olan milletvekili seçilme yaşı 18’e indiriliyor. Milletvekili adaylık niteliklerinden ‘askerliğini yapmış olmak’ şartı çıkarılıyor ve ‘askerlikle ilişiği olmama’ ilkesi getiriliyor. Böylece henüz askerlik çağına gelmemiş gençler milletvekili seçilebilecek. Milletvekillerinin yasama çalışmalarına katılması anayasal hak olduğundan bu görev askerliğin ertelenmesi için gerekçe olacak. 20 yaşın üstünde olup askerliğini erteletenler de aday olabilecek. Bu durumdaki gençler seçildikleri yıllar boyunca askere alınmayacaklar.

4.MADDE / Yeniden 5 yıl
2007’de 5 yıldan 4 yıla indirilen milletvekilliği süresi yeniden 5 yıla çıkarıldı. Böylece yasama üyelerinin süresi cumhurbaşkanına eşitlendi. TBMM ve cumhurbaşkanı seçimi aynı gün yapılacak. Cumhurbaşkanı seçiminin birinci turunda yüzde 50,01 çoğunluk sağlanamazsa ikinci oylama sadece cumhurbaşkanı seçimi için yapılacak. Bu olasılıkta cumhurbaşkanı ile milletvekillerinin süreleri arasında iki haftalık bir fark oluşma riski bulunuyor.

5.MADDE / Denetim yetkisi daralıyor
Meclis’in görev ve yetkileri yeniden düzenleniyor. En çok eleştiri alan düzenlemelerden biri burada karşımıza çıkıyor. Öncelikle, Parlamento’nun ‘Bakanlar Kurulu’nu ve bakanları denetleme yetkisi’ kaldırılıyor. Ayrıca Meclis, Bakanlar Kurulu’na ‘Kanun Hükmünde Kararname (KHK) çıkarma yetkisi’ vermesiyle ilgili yetkisini de kaybediyor. Bir başka anlatımla Bakanlar Kurulu’nun KHK çıkarması sistemi kalkıyor. Yeni düzende kanun gücünde kararname çıkarma yetkisi cumhurbaşkanına geçiyor. Ancak genel ve özel af ilan etme yetkisi yine Parlamento’da tutuldu. Af için gerekli nitelikli çoğunluk sayısı yükseldi. 330 oy şartı 360’a çıktı.

6.MADDE / Gensoru yok
Meclis’in denetim yollarından hükümet ve bakanlar hakkında gensoru verme ve bakanlara sözlü soru yöneltme mekanizmaları kaldırılıyor. Meclis soruşturması ise farklı bir yöntem ve yeni oranlarla ilerleyen maddelerde düzenlendi. Yeni sistemde artık hükümet tasarısı olmayacağından bakanların Meclis Genel Kurulu’na devam etmeleri ve görüşmelerde hükümeti temsilen en az bir bakanın bulunması gerekmeyecek. Milletvekilleri bakanlardan bilgi taleplerini sadece yazılı olarak gündeme getirebilecekler. TBMM içtüzüğünde bulunan ‘yazılı soruların 15 gün içinde cevaplanması’ kuralı Anayasa’ya taşınıyor.

7.MADDE / Partili, tarafsız cumhurbaşkanı
‘Partili cumhurbaşkanı’ sisteminin omurgasını bu madde oluşturuyor. Cumhurbaşkanının nitelikleri ve tarafsızlığını düzenleyen 101’inci maddeden ‘tarafsızlık’ ifadesi çıkarılıyor. (Ancak cumhurbaşkanının yemin metninde ‘tarafsızlık’ sözü kaldı) “Cumhurbaşkanı seçilenin partisi ile ilişiği kesilir” ilkesi kaldırılıyor. Cumhurbaşkanı seçilen milletvekilinin ise TBMM üyeliği sona erecek. Şu anda olduğu gibi 40 yaşını doldurmuş, yükseköğrenim yapmış ve milletvekili seçilme yeterliliğine sahip Türk vatandaşları cumhurbaşkanı adayı gösterilebilecek.

Cumhurbaşkanı aday gösterme şartları değişti. Siyasi parti gruplarının (en az 20 milletvekili) yanı sıra, son seçimde toplam oyları yüzde 5’i bulan partiler veya en az 100 bin seçmen ortak aday gösterebilecek. Bu adayın bir partinin genel başkanı veya üyesi olması şart değil.

Bağımsız bir aday kazanırsa hükümet kurmak için Meclis’teki partilerle uzlaşma arayacak.

İlk turda yüzde 50’den 1 oy fazla alan aday seçilecek. Bu çoğunluk yakalanmazsa ikinci tur, izleyen ikinci pazar günü yapılacak. İkinci tura en çok oy almış iki aday katılacak ve geçerli oyların çoğunluğunu alan aday seçilecek.

Bazı hukukçular sistemin bu konuda açık barındırdığını savunuyor. Seçim ikinci tura kalır ve çoğunluğu alan partinin adayı kazanamazsa ‘istikrar’ gerekçesi boşa çıkacak. İki adaydan birinin ikinci turdan önce çekilmesi, vefatı veya adaylık şartlarını taşımadığının ortaya çıkması halinde, boşalan yer birinci turdaki sonuca göre doldurulacak. İkinci tura tek aday kalırsa oylama referandum şeklinde yapılacak.

8.MADDE / Kararnameyle yürütme
Cumhurbaşkanı için ‘Devlet Başkanı’ sıfatı Anayasa’da açıkça yazılıyor. 1982 Anayasası’nın geçici maddesinde Kenan Evren için bu ifadenin kullanılmasından sonra ilk kez ‘devlet başkanı’ unvanı madde metni olarak anayasaya giriyor. Cumhurbaşkanının ‘devlet organlarının uyumlu çalışmasını gözetme’ işlevi, ‘temin eder’ ifadesiyle daha güçlü bir yetki haline getiriliyor.

Bu madde ayrıca cumhurbaşkanı yardımcıları ve tüm üst kademe yöneticileri atama, kararname ve yönetmelik çıkarma yetkilerini düzenliyor. Cumhurbaşkanı, bakanlıkların yeniden yapılandırılması ve yürütmeyle ilgili konuları tek başına hazırlayacağı kararnameyle düzenleyebilecek.

Cumhurbaşkanı kararnameleri; temel haklar, kişi hakları ve ödevleriyle siyasi haklar alanlarını kapsamayacak.

Cumhurbaşkanının kararname çıkarma yetkisine getirilen bir başka sınırlama daha var. Anayasada özel olarak kanunla düzenlenmesi hükmedilen konularda kararname çıkarılamayacak. Anayasada 80 maddede geçen alanların kanunla düzenlenebileceği belirtiliyor. Meclis’in kanun yaptığı bir konuda cumhurbaşkanı kararname çıkaramayacak. (Başka maddeye göre bu sınırlamalar OHAL’de geçerli olmayacak)

Bu maddeyle cumhurbaşkanının ülkenin iç ve dış siyaseti hakkında Meclis’e mesaj vermesine anayasal temel getiriliyor. Mevcut Anayasa’da olduğu gibi cumhurbaşkanı, TBMM adına Türk Silahlı Kuvvetleri’nin Başkomutanlığını temsil edecek. Ancak bu kez parti genel başkanı sıfatıyla yetkiyi üstlenecek. TBMM’nin aynı konuda kanun çıkarması durumunda cumhurbaşkanı kararnamesi hükümsüz kalacak.

9.MADDE / 400 Oy ile Yüce Divan
Şu anda sadece ‘vatana ihanetten’ yargılanabilen cumhurbaşkanı için diğer suçlardan da yargılanma yolu açılıyor. Bunun için Meclis’te 301 imzayla soruşturma önergesi verilmesi, 360 oyla soruşturma açılmasına karar verilmesi ve 400 gizli oyla Yüce Divan’a gönderme kararı alınması gerekiyor. Yüce Divan, 3 ay normal süre ve 3 aylık uzatmayla en fazla 6 ayda yargılamayı tamamlayacak.

Hakkında soruşturma açılmasına karar verilen cumhurbaşkanı, seçim kararı alamıyor. Ancak burada çok önemli bir nokta var. Çünkü, Anayasa’nın bir başka yeni maddesi cumhurbaşkanına TBMM’yi fesh etme yetkisi veriyor. Dolayısıyla hakkındaki suçlama için 301 imzanın toplandığını gördüğü anda cumhurbaşkanının Meclis’i fesh etmesine engel bulunmuyor. Cumhurbaşkanı ve kabine için Yüce Divan’da yargılanmak dışında işleyecek bir denetim mekanizması da yok.

Yüce Divan’da seçilmeye engel bir suçtan mahkûm edilen cumhurbaşkanının görevi sona eriyor. Yüce Divan’ın verdiği ceza veya suç türü milletvekili seçilme şartlarına engel oluşturmuyorsa cumhurbaşkanı göreve devam edebiliyor. Cumhurbaşkanı, görevde bulunduğu sürede işlediği iddia edilen suçlar için görevi bittikten sonra aynı şartlarda yargılanabiliyor.

10.MADDE / 1 yıla kadar cumhurbaşkanı vekili yönetebilir
Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanların atanma ve görevden alınma usulleri düzenleniyor. Cumhurbaşkanı yardımcıları seçime katılmayacak. Ancak cumhurbaşkanı yetkilerine ve dokunulmazlık haklarına sahip olacaklar. Yardımcıları ve bakanlar, cumhurbaşkanı tarafından milletvekili seçilme niteliği taşıyanlar arasından atanacak. Kabine üyeleri, işledikleri suçlarla ilgili ise cumhurbaşkanı ile aynı şartlarda yargılanacaklar.

Cumhurbaşkanı istediği sayıda yardımcı atayabilecek. Bakanlar, milletvekilleri arasından atanırlarsa TBMM üyelikleri sona erecek. 5 yıl içinde kabine değişikliği olur ve bu bakanlar görevden alınırlarsa milletvekilliğini de kaybetmiş olacaklar.

Cumhurbaşkanının hastalığı halinde, yurtdışı gezisinde veya makamın boşalması durumunda bir yardımcı cumhurbaşkanı vekili olacak ve cumhurbaşkanına ait tüm yetkileri eksiksiz kullanabilecek. Genel seçime bir yıldan az kalmışsa TBMM seçimi de cumhurbaşkanı seçimiyle birlikte yenilenecek. Bir yıldan fazla süre varsa seçim süreçleri devreye girecek ve seçilen cumhurbaşkanı TBMM seçimi tarihine kadar görevine devam edecek. Ancak bu süreyi tamamlayan cumhurbaşkanı açısından bu yıllar bir ‘dönem’ sayılmayacak. Buna göre cumhurbaşkanı henüz görevinin başındayken çekilirse veya vefat ederse, görevi devralan vekil, iki dönem daha seçilmeyi başarırsa 15 yıla kadar görev yapabilecek.

Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanlar Meclis’te milletvekili yemini ederek göreve başlayacaklar. Cumhurbaşkanı yardımcıları ve bakanların görevleriyle ilgili suç işledikleri iddiasıyla yargılanabilmeleri cumhurbaşkanı hakkındaki soruşturmayla aynı şartlara bağlı olacak. Görevleri bittikten sonra da bu şartlara göre yargılanmaları istenebilecek. Görevleri dışında iddia olunan suçlarla ilgili ise milletvekilleriyle aynı dokunulmazlığa sahip olacaklar ve yargılanamayacaklar. Yani milletvekili olmadıkları halde, Meclis kararı olmadan sorgulanamayacak, tutuklanamayacak ve yargılanamayacaklar. Yüce Divan’da seçilmeye engel bir suçtan mahkum edilen Cumhurbaşkanı yardımcısı veya bakanın görevi sona erecek.

11.MADDE / Başkan TBMM'yi feshedebilir
Seçimlerin yenilenmesi konusunda literatürde ‘giyotin’ olarak adlandırılan ‘karşılıklı fesih hakkı’ getiriliyor. Yapılan değişiklikle cumhurbaşkanına tanınan belki de en kritik yetkilerden biri burada yer alıyor. Buna göre, cumhurbaşkanı hiçbir şarta bağlı olmaksızın seçimlerin yenilenmesine karar verebilecek. Ancak bu kararı alırken ‘karşılıklılık ilkesi’ (mütekabiliyet) çerçevesinde kendisinin de seçime gitme riskini göğüslemesi gerekiyor. Karşılığında Meclis’in de benzer bir kartı var cumhurbaşkanına karşı. Meclis de 360 milletvekilinin oyuyla seçimlerin yenilenmesine karar verebilecek. Bu adım aynı zamanda cumhurbaşkanının da seçime gitmesini zorunlu kılıyor. Her iki durumda da genel seçim ile cumhurbaşkanı seçimi birlikte yapılıyor.

Muhalefet, temsil oranı yüzde 90’a ulaşan Meclis’e karşı yüzde 50 artı 1’lik temsili olan cumhurbaşkanına daha keskin bir giyotin verildiği gerekçesiyle sistemin dengesiz kurulduğunu savunuyor. Ayrıca tek başına cumhurbaşkanına sağlanan bu yetki, 360 milletvekilinin bir araya gelmesiyle ancak dengelenebiliyor.

Cumhurbaşkanının ikinci döneminde Meclis tarafından seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi halinde, cumhurbaşkanı bir defa daha aday olabilecek. Bu hak, cumhurbaşkanlarının görev sürelerini 15 yıla kadar uzatabileceği gerekçesiyle yasadaki ‘10 yıl’ şartıyla çelişkili görünüyor. Ancak bunun için kararı cumhurbaşkanının değil Parlamento’nun alması gerekiyor. Muhalefet sözcüleri, katı bir disipline bağlı olan parti sisteminde cumhurbaşkanlarının arka plandan baskıyla iktidar grubuna seçim kararı aldırabileceğini savundu.

Muhalefetin günümüzden verdiği örnek şöyle: Planlandığı gibi ilk ikili seçim 3 Kasım 2019’da olursa, seçilen cumhurbaşkanı 2024’e kadar görev yapacak. 2024’te kazanırsa görevi 2029’a uzayacak. 2029’un sonuna doğru parlamento seçim kararı alırsa ve yeniden seçilebilirse 2034’e kadar cumhurbaşkanı olabilecek.

YARIN: 12, 13, 14, 15, 16, 17 ve 18. maddeler