Ver av köpeğini al kızı!
Güncelleme Tarihi:
İki bin yılının eşiğinde kara bir tablo olarak dimdik ayakta duran Başlık geleneği, yeni bir araştırmaya konu oldu. Profesör Mahmut Tezcan'ın araştırması, bu çağdışı geleneğin kalkmadığını, aksine evliliklerin daha da ağır ‘‘toplumsal utanç’’ sayılabilecek ‘‘başlık’’larla gerçekleştirildiğini ortaya koyuyor: Kimi evliliklerde para yerine av köpeği veriliyor. Tarla, silah, ot, saman ve buğday da başlık parası yerine verilenler arasında.
İkibin yılına iki kala utanç verici tüm gerçekliğiyle dimdik ayakta duran başlık geleneğimiz, son olarak Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Mahmut Tezcan'ın araştırmasına konu oldu. Kültür Bakanlığı, Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü tarafından, gelenek, görenek ve inançlar dizisinden kitaplaştırılan ‘Türk Kültüründe Başlık Parası Geleneği’ adlı çalışma, oldukça kara bir tablo sergiliyor: Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde kızlar, hayvan, toprak, eşya, tarla ile takas ediliyor. Muş'ta başlık parası yerine 40-50, Kars'ta ise 100 erkek kuzu veriliyor. Köylünün işine yarayan her türlü eşya, başlık parası olarak kabul ediliyor.
Bu kara tabloda öylesine uç, inanılması güç örneklere rastlanıyor ki... Mesela Mardin'in Mazıdağı İlçesi'nin Göztepe Köyü'nde çadır kuran göçebe reisinin kızını kaçıran dayısının oğlu, başlık olarak, kızın babasının istediği cins bir av köpek ile bir çift keklik ödemiş...
Prof. Tezcan'ın araştırmasına göre, eskiden Çerkezler'de ok ve yay verilmesi şarttı. Fakat babanın başlık olarak aldığı silahları takınması, atlara binmesi kibarlığa ters düşmekteydi. Bugün Erzurum, Kars, Ağrı gibi hayvancılıkla geçinilen bölgelerde paranın yerine ot, altının yerine saman, yonca, korunga alınıyor. Bu nedenle samana 'sarı altın' ota da 'zümrüt' deniyor. Kuraklık, ot ve saman kıtlığı yaratmış ve bu malların değerini artırmış.
Trabzon'un Akçaabat ilçesinde ise kız tarafına kavak ağacı veya toprak veriliyor. Harran'da başlık olarak birinci sırada para verenler var. İkinci sırada ise canlı hayvanla birlikte tahıl verenler yer alıyor. Başlığın dışında dayı ve muhtar hakkı da isteniyor. Muş ve Şanlıurfa'da başlık parasında ‘‘kampanya’’ uygulanabiliyor, yani takside bağlanıyor.
Taksidi ödemedi karısını kaybetti
Başlık parasını takside bağlayarak sevdiği Şaha ile evlenen Nusaybin Sağlık Merkezi odacısı Aziz, taksitleri ödeyemeyince kayınpederi, karısına ve oğluna el koydu. Olaya çok üzülen ilçe halkı, çok sevdikleri Aziz'i zor durumdan kurtarmak için başlık parası taksidini aralarında toplayıp denkleştirerek kayınpedere verdiler. Ödenen taksitten sonra karısını ve oğlunu evine getirip yeniden mutlu bir yaşam sürdürmeye devam eden Aziz, ‘‘Bundan sonrası Allah kerim. Yemez içmez borcumu öderim. Karımı bir daha kayınpederime kaptırmamaya yemin ediyorum’’ diyor.
Bekâretin bedeli!
Başlık parasının alınış nedeni olarak pek çok gerekçe ileri sürülüyor. Bu gerekçeler bölgelere göre değişiyor. Ancak, en yaygın nedenlerden biri, başlık parasının kızın bekâretinin karşılığı olması: Kızın ailesi, onu yetiştirirken bekâretini korumuş, karşılığı olarak da başlık almıştır!
Araştırma bölgelerinde, ‘süt hakkı’ da bir neden olarak geçiyor. Fakat, süt hakkı daha çok, kızın annesine karşılıksız olarak veriliyor, karşılığında çeyiz istenmiyor. Anneye armağan olarak verilen süt hakkını anne istediği gibi harcayabiliyor. Başlık parasının bir kısmı da ‘baba hakkı’ olarak veriliyor.
Kırklareli ve Lüleburgaz'da veya Ankara'nın bir köyünde başlık olmamakla birlikte, kız babasına babalık hakkı adı altında bir para veriliyor. Kız babası da parayı oğlan evine götüreceği armağanlara harcıyor. Başlık alınmasının bir başka nedeni ise kızın babasının ona yaptığı giderlerin tazmini. ‘Baba, geçici olarak yanında büyüttüğü kızına yaptığı giderleri istemek hakkına sahiptir’ inancı egemen. Eski Türkler'de de kızın eğitimi için harcanan giderlere katılma usulü olarak sayılırmış.
Kan davası nedeni
Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi'nde kızın kaçırılması durumunda yakınları silaha sarılıp onu kurtarmaya gittiklerinde kaçıran ya da kaçıranın yakın akrabaları ile silahlı çatışmaya girişirler. Her iki tarafta ölüm ya da yaralanmalar olur. Ölenlerin yakınlarınca öç alınması, kan davalarına yol açar. Ya da kızın istemediği adamla evlendirilmesi durumunda kız, sevdiği gençle kaçar ve kocası, kızın aşığı ile silahlı çatışmaya girer ve olay yine kan davası ile sonuçlanır.
Ağrı'nın Memitan Köyü'nde bir ağa kızını isteyen genç, ağanın istediği ağır başlık parasını ödeyemediği için kızını kaçırır. Genç yakalanır ve fakat araya girenler kefil olur. Gençleri evlendirmek için ağayı razı ederler. Gençler evlenerek İzmir'e göç eder. Fakat bir gün kızın babası İzmir'e gelir ve damadından başlık parası isteyerek, ‘‘Ya paramı ya da kızımı isterim. Sana iki gün mühlet’’ der. Damat parayı vermeyince kayınpeder damadını belinden çıkardığı tabancayla vurur.
Aldatırsa geri ödeme
Başlık geleneğine göre, evlenen kadın ev işlerini yapmıyorsa ya da geçimsizse, kocasını aldatırsa, erkek verdiği başlık parasını geri istemek hakkına sahip. Hatta Doğu Anadolu'daki göçebelerde, yeni gelinken ölen kıza verilen başlık bile geri isteniyor. Ayrıca kız tarafı sebepsiz olarak kızı vermekten vazgeçerse, aldığı başlığın tamamını geri vermek zorunda. Eğer erkek özürlü ise yani karısına kötü davranıyorsa, dövüyorsa, eziyet ediyorsa, aldatıyorsa, kadın baba evine gidiyor ve bu durumda kocası, verdiği başlığı geri istemiyor.
Başlık parasının çeşitli işlevlere sahip olduğuna dikkati çeken Prof. Dr. Mahmut Tezcan, bunları kitabında şöyle özetliyor:
‘‘Fazla başlık parası boşanmayı önlüyor. Eğer, erkek karısını boşamak isterse boşayamamaktadır. Çünkü, kendi özürü dolayısıyla boşanıyorsa ödediği başlık parasını kız tarafından geri alamayacak. Aynı çevreden yeniden evlenecekse, yine başlık parası vermesi gerektiği için, büyük bir maddi zarara uğrayacaktır. Başlık parası ve kızın babasının katkısı ile sağlanan çeyiz, onun için bir güvenlik aracı olmakta, geleceğini garanti altına almaktadır. Çünkü, boşanma, ayrılık gibi durumlarda çeyizin geri istenmesi onun ekonomik güvencesini sağlamaktadır ya da başlık olarak kendisine altın bilezik veya mücevherler takılır. Bunlar da kocası öldüğünde yine ekonomik katkı olur.’’
Başlık manileri
Hey babam hain babam
Hayattan attın beni
Bin lira para için
Ellere sattın beni
*
Aya baktım ay beyaz
Kıza baktım kız beyaz
Keseye baktım para az
Bu kız bize yaramaz
*
Bizim kapı tahtadan
Babam büyük bir adam
Bizi kimse alamaz
Beşbin lira saymadan
*
İn dereye dereye
Kuru üzüm yemeğe
Babanın parası yok
Seni evlendirmeye
*
Estel Midyat arası
Sevdan başım belası
Bana gurbet gezdirir
Kırk bin başlık parası
*
Bahçelerde kar puslar
Evde kaldı kart kızlar
Üç bin lira ediyor
Yeni yetişen kızlar
*
Kızım kızım kız altın
Kızımın başlığı yüz altın
Yüz altını getirin
Gelin kızı götürün