Uzayda 35 milyon parça ve 300 bin ton çöp oluÅŸtu

Hepsi kullanılmayan uydular, metal parçaları... Dünya’nın banliyösü tam bir çöplüğe dönüşmüş durumda. Türkiye de, uzaydaki iki haberleÅŸme bir tane de gözetleme uydusu ile dünyamız çevresinde dolanıp duran atıkların çoÄŸalmasına ileride ‘katkıda bulunmuş’ olacak... Uzayı dolduran bu atık maddelerin uçuÅŸlar için tehlike oluÅŸturmasının yanı sıra kafamıza düşme olasılığını da göz ardı etmemek gerekiyor... 10 cm’lik 9000 nesne sürekli gözetleniyor. Bunların yüzde 94’ü çöp; ve sadece 540’ı (yüzde 6) çalışan uydu.Bu atıklar yeryüzüne düşerek tehlikeli yarattıkları gibi, yörüngede dolaÅŸan iÅŸler durumdaki haberleÅŸme uyduları ve uzay yolculukları için de büyük tehlike taşıyor. Çöpler saatte 10.000 Äž 28.000 km. arası hızla dolaşıyor ve en ufak bir boya parçası felaket getirebilir. Ä°nsanoÄŸlu tam elli yıldır her tür aracı uzaya gönderiyor. Ä°lk Spoutnik’in 1957 yılında fırlatılışından bu yana 4000’i aÅŸkın uydu ve uzay istasyonu gönderildi; bu da, dört günde bir, bir fırlatılışa denk düşüyor! Nitekim bunlardan çoÄŸu çoktan parçalanıp atmosfere düşmüş olsa da hala başımızın üzerinde dönüp duran önemli miktarda atık uydu olduÄŸu da bir gerçek. Ayrıca parçalanma ya da çarpışma sonucu ortaya çıkardıkları çöpleri de unutmamak lazım. Günümüzde US Space Com’un radar ve teleskopları, Amerikan askeri gökyüzünü gözetleme ağı gezegenin etrafında dönen 10 cm’lik 9000 nesneyi sürekli gözetliyorlar. Bu 9000 nesneden sadece 540’ı iÅŸler uydu durumunda. Yani toplamın yüzde 6’sı. Geri kalan yüzde 94’ü ise kullanılmayan uydular, patlayan depolardan ortaya çıkan metal parçaları gibi atıklardan oluÅŸuyor... Yani toplam olarak 300 tona yakın eski uzay araçları gezegenimizin etrafında dönüyor. Kısacası, elli yıldan daha kısa bir sürede Dünya tam bir çöplüğe dönüştü. Ãœstelik patlamalar ve çarpışmalar sonucu ortaya çıkan atıklar, güneÅŸin kızılötesi ışınımı sonucu dökülen boya parçaları buna dahil deÄŸil... US Space Com’un tahminlerine göre başımızın üzerinde 1 cm’den daha büyük yaklaşık 200.000 çöp dönüp duruyor. 1 cm’den daha küçük parçaların sayısı ise 35 milyon!540 uzay aracı tehlikedeBu noktaya nasıl gelindi? Toulouse’da (Fransa) Ulusal Uzay AraÅŸtırmaları Merkezi’nde (CNES) uzay çöplerinden sorumlu Fernand Alby konuyla ilgili ÅŸu açıklamalarda bulunuyor:’Uzayı yeni fethetmeye baÅŸlarken sanırım genel bir bilinçsizlik söz konusuydu. Ä°nsanlar uzayın büyük olduÄŸunu düşünüyorlardı. Ancak 80’li yılların başından itibaren Amerikan uzay mekikleri atıklar yüzünden hasar görmüş lozmbozlarıyla yeryüzüne dönmeye baÅŸlayınca insanlar uyandı.’ Nitekim Ekim 1998 ila Nisan 2001 arasında tam 30 lomboz atık maddelerden zarar gördükleri için deÄŸiÅŸtirildi. Ancak bu kirliliÄŸin bu kadar yoÄŸun olmasının bir nedeni de insanların uzaydaki faaliyet alanının oldukça sınırlı olması. Bu çöpler gezegenin etrafındaki iki bölgede yoÄŸunlaşıyor: Uluslararası uzay gözlem istasyonuyla Dünya gözlem uydularının yer aldığı 200 ila 2000 km yüksekliÄŸindeki alçak yörünge ve 36.000 km’nin üzerinde, pek çok telekomünikasyon uydusunun yer aldığı 50 km. geniÅŸliÄŸindeki ince yüzeyden oluÅŸan jeostasyoner yörünge. Türkiye’nin iki haberleÅŸme, bir tane de iki ay önce atılan haberleÅŸme uydusu var uzayda ve bunlar da ömürlerini tamamlayınca çöp yığınına dönüşecek.Büyüyen atık yığınıTabii ki, atıklar da bu iki bölgede yoÄŸunlaÅŸmış bulunuyor. Bu da halen iÅŸler olan 540 uzay gemisi için gerçek bir tehlike anlamına geliyor. Çünkü uzaydaki cisimlerin gittikleri hız göz önüne alındığında Äž yüksekliklerine göre saatte 10.000 Äž 28.000 km. arası Äž en ufak bir boya parçası felaket getirebilir. Bu konuda bir fikir verebilmek için 1 mm’lik alüminyum bir bilyenin saatte 100 km. giden bilardo topuyla aynı sonucu doÄŸuracağını hatırlatalım! Ãœstelik her çarpışmanın toplam kütlesinin baÅŸlangıçtaki çöpün 100 katı olabilecek yeni bir çöp dağı oluÅŸturduÄŸunu da unutmadan buraya ekleyelim... BaÅŸka bir deyiÅŸle, eÄŸer insanoÄŸlu bugün uydu göndermeyi durduracak olursa sadece çarpışmalardan dolayı atık yığını gittikçe büyüyecek. Rota deÄŸiÅŸikliÄŸiYukarda anlatılanlar kaderin garip bir cilvesi olarak uzay kirliliÄŸinin baÅŸlıca sorumlularının bizzat kirletenlerin kendileri olduklarını ortaya koyuyor. Yani uzay istasyonları ve uydu operatörleri... Ancak astronotlar da bu tehditten paylarına düşeni aldıklarından Amerikan uzay mekikleri şüpheli nesnelerden uzaklaÅŸmak için sürekli manevra yapmak zorunda kalıyorlar. Nitekim Aralık 2001’de Endeavour uzay mekiÄŸi 1971’den kalma eski bir Sovyet uydu taşıyıcısı füzeyle çarpışmayı önlemek için uluslararası uzay istasyonunun yörüngesini birkaç kilometre kaydırmak zorunda kalmıştı! Ancak uzay atıkları arasında en korkunç olanları büyükler deÄŸil çünkü bunların yolu sürekli izlendiÄŸinden olası bir çarpışmayı önlemek mümkün olabiliyor. En küçüklerden de (1 cm.’den daha küçük) korunmak mümkün. Uluslararası uzay istasyonu çarpışmalara maruz kalabilecek noktalarına kalkanlar yerleÅŸtiriyor. Seramik, alüminyum ve kevlar katmanlardan oluÅŸan bu kalkanlar çarpan parçacıkları parçalıyorlar. Zırhlar pahalıAncak bu kalkanların kütlesinin uzay gemisinin ağırlığının yüzde 10’u gibi oldukça büyük bir oranda olduÄŸunu da unutmamak gerekiyor. Öte yandan, insan taşımayan uydular için bu tür bir zırhlama yöntemi fazla pahalı bulunuyor. Oysa istatistiksel olarak Spot gibi 800 km. yörünge yüksekliÄŸindeki bir gözetleme uydusunun çapı 1 mm ila 1 cm arasında deÄŸiÅŸen bir nesneyle çarpışma olasılığı ikide bir. Ama tüm bunların dışında en tehlikeli çöplerin çapları 1 cm ila 10 cm arasında deÄŸiÅŸen orta boydakiler olduÄŸunu unutmamak gerekiyor. Bunlar Dünya’dan izlenemeyecek kadar küçük fakat önemli hasarlara yol açabilecek kadar da büyükler. Türkiye’ye düşerseNe zaman mı? Her ÅŸey bulunduÄŸu yüksekliÄŸe baÄŸlı. 200 km. yükseklikteki bir nesnenin dünyaya ulaÅŸması birkaç gün sürüyor; 800 km. yükseklikten bir nesnenin düşüşü ise iki yüzyıl sürüyor; 36.000 km.’de bu süre milyonlarca yıla ulaşıyor. Kısacası, bu aÅŸamada söyleyebileceÄŸimiz tek ÅŸey nükleer atıklar gibi uzay atık sorununun de çok uzun vadeli olduÄŸu. Emin olduÄŸumuz tek ÅŸey ise uzaydaki tüm atıkların aynı sonla karşılaÅŸacağı: Bunlar yaklaşık 120 km. yükseklikteki atmosfere girdiklerinde sıcaklıkları binlerce dereceyi aÅŸacak ve büyük bir bölümü parçalanacak. Yalnızca çok yüksek ısıya dayanabilen titan ya da çelik parçalar yeryüzüne ulaÅŸabilecek. Åžimdiye kadar insanoÄŸlu uzaydaki çöplüklerin kurbanı olmadı. Neyse ki okyanuslar, çöller, daÄŸlar ve ormanlar yaÅŸanılan bölgelerden çok daha geniÅŸ... Ancak yine de gökyüzünden düşen bu atıkların bazen zehir saçtıklarını unutmamak gerekiyor. Önlem arayışı1978 yılında, Sovyetler’e ait askeri uydu Rorsat Kanada’nın kuzeydoÄŸusuna düşmüştü; söz konusu uydu nükleer bir reaktör tarafından beslendiÄŸinden düştüğü bölgede nükleer madde yayılımı belirlenmiÅŸti. Halen aynı serideki diÄŸer 30 uydu da sürekli dönüyor ve bu dönme iÅŸleminin de yüzlerce yıl süreceÄŸi tahmin ediliyor...Biyolojik olarak ayrışabilen uydu henüz üretilmedi. Bunun yapılmasını beklerken uzay istasyonları da birtakım önlemler almaya baÅŸladılar. ÖrneÄŸin, CNES’te, çeÅŸitli darbelere daha uzun süre dayanabilmeleri için uzay mekiklerinin boyaları ve kaplamaları inceleniyor; Ariane füzesinde uyduların fırlatılması sırasında civatalar ve kayışlar dışarı atılmak yerine artık sabitleniyorlar; hidrojen ve oksijen gibi atıklar ise sistematik olarak uzaydan temizleniyor, piller de patlamamaları için boÅŸaltılıyorlar. Bu iÅŸlem uydu taşıyan mekiklerin ‘pasifleÅŸtirilmesi’ olarak tanımlanıyor. Alçaktaki uydularÖte yandan, jeostasyoner yörüngeyi rahatlatmak için de ömrünü tamamlamış uydular yaklaşık 300 km. daha yüksekteki mezar yörüngeye doÄŸru itiliyorlar. Bu durum uzay kirliliÄŸi sorununu kökünden halletmemekle beraber çarpışma riskini azaltıyor. Bu arada, uydu operatörleri bu temizlik iÅŸleminde biraz gönülsüzler; nedeni ise, bu yörünge o kadar dolu ki yenilerini yerleÅŸtirmek için gittikçe daha fazla sayıda uyduyu çıkarmak zorunda kalıyorlar. Alçak yörüngedeki uydulara gelince, bilim adamlarına göre bunun için en uygun çözüm görevleri biter bitmez okyanusa düşürmek. Amerikalı kuruluÅŸ Tethers Unlimited ise daha ekonomik bir çözüm öneriyor: Bunlara, karasal manyetik alanla etkileÅŸime geçip uyduyu yavaÅŸ yavaÅŸ aÅŸağıya ‘çekecek’, içinden elektrik akımı geçen 20 km.’lik bir ip baÄŸlamak. Ancak diÄŸer atıkların arasında bir de 20 km’lik kabloların dolaÅŸması pek de iyi bir fikir deÄŸil... O halde geriye klasik bir yöntem olan yörüngeden çıkarılması kalıyor. Ancak uyduyu düşürmek çok pahalı bir iÅŸlem: Spot örneÄŸini ele alacak olursak yola çıktığı andan itibaren yakıt miktarını artırmak gerekiyor. Ä°ÅŸte bu noktada da uzayla ilgili çalışmalar yürüten merkezler daha az masraflı bir yöntem öngörüyorlar: Ä°lkeler saptandıUyduları yaklaşık 500 km.’lik bir yüksekliÄŸe indirerek yirmi beÅŸ yıldan daha uzun bir süre yörüngede dolaÅŸmalarını engellemek. Ancak Fernand Alby bu manevranın uyduların yaÅŸam süresini kısalttığını belirterek, bu alanda büyük bir rekabetin yaÅŸanması halinde uydu operatörlerinin yalnızca baÅŸkalarının bu yönteme baÅŸvurmaları durumunda harekete geçeceklerini, bu nedenle de bu konuda gereken yasal düzenlemelerin yapılmasının ÅŸart olduÄŸunu ifade ediyor. Nitekim, bu yıl ÅŸubat ayında 11 uzay merkezini temsil eden IADC (Inter Agency Space Debris Coordination Committee) komitesi uzay kirliliÄŸinin azaltılması için her ülkenin uygulaması gereken önlemlerle ilgili ‘ilkeler’i BM’ye sundu. Bu giriÅŸim, bundan böyle vazgeçilmez olan uluslararası yasal düzenlemelerin ilk adımı olarak görülüyor. Bu kuralların olmaması halinde uzayda yakında kımıldayacak yer kalmayacak.‘Columbia’nın astronotları atık kurbanı mı?1 Åžubat’ta Columbia uzay mekiÄŸi Teksas’ın 70 km. üzerinde parçalandı. Kazanın nedenini araÅŸtıran NASA uçuÅŸun ikinci gününde mekikten uzaklaÅŸan 30 cm.’lik bir parça görüldüğünü bildirdi. Bu bir uzay atığı mı yoksa mekiÄŸin kaybolan bir parçası mıydı? Sonuç ne olursa olsun uzay atıklarının insan etkinlikleri için uzayda önemli bir risk oluÅŸturduÄŸu kesin. 1997 yılında bağımsız olarak hazırlanan bir rapor en ufak bir nesnenin kanadın ön tarafına deÄŸmesi halinde uzay mekiÄŸi açısından büyük felaketlere yol açabileceÄŸi konusunda NASA’yı uyarıyordu.Sadece altı ay içinde oluÅŸan atık kuÅŸağı!Southampton Ãœniversitesi’nden (Ä°ngiltere) bilim adamlarının gerçekleÅŸtirdiÄŸi simülasyon 780 km. yükseklikteki bir uydunun patlamasıyla yörüngede ortaya çıkan 600 atığın geliÅŸimini ortaya koyuyor. Bunlar 6 saat içinde dünyayı çevrelerken 6 ayda da etrafa yayılıyorlar.Uzay özellikle 800 Äž 1000 km. arasında doymuÅŸ durumdaBu grafikte alçak yörüngenin (200 km. Äž 1600 km.) her seviyesinde yer alan atık miktarı görülüyor. Uzay istasyonuyla uzay mekiklerinin bulunduÄŸu yükseklikler neyse ki çok fazla dolu deÄŸil.Yörüngede 9000 ‘büyük nesne’Amerikan Savunma Bakanlığı’nın verilerine göre söz konusu atık nesnelerin niteliÄŸi ve miktarı şöyle:% 6 Aktif uydular% 21 Eski uydular% 17 Uydu taşıyan füze parçaları% 13 Hareket sırasında çıkan atıklar% 43 Patlama sonucu oluÅŸan atıklarÂ