Türkiye ve göktaşları... Ne sıklıkta düşüyor, tehlikesi var mı? | 4 SORU 4 YANIT

Türkiye'de geçtiğimiz günlerde görülen ve gökyüzünü birkaç saniyeliğine aydınlattığı öne sürülen ışık hüzmesi heyecan yarattı. Doğu Karadeniz Bölgesi başta olmak üzere Ankara, Kayseri, Tokat'ta tespit edilen görüntüler özellikle sosyal medyada çokça konuşuldu. Tabii ki ilk akla göktaşları geldi ve konuyla ilgili merak edilenler oldukça fazla.

NEREDEN GELİYOR BU METEORLAR?

Hurriyet.com.tr’ye konuşan İstanbul Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölüm Başkan Yardımcısı Dr. Öğr. Üyesi Sinan Aliş'e göre göktaşı yağmurları güneş sisteminde periyodik olarak güneşin etrafında dolanmakta olan bazı kuyruklu yıldızlarla ilişkili.

“Kuyruklu yıldızlar Güneş etrafındaki hareketleri sırasında, yörüngelerine sürekli kalıntılar bırakıyorlar. Özellikle Güneşin yakınından geçerken kuyruklu yıldızların eriyerek parçalanmasıyla bir sürü kayaç parçası ortaya saçılıyor. Eğer kuyruklu yıldızın yörüngesi ile Dünya'nın Güneş çevresindeki yörüngesi kesişiyorsa, bu parçalar Dünya'ya düşebiliyorlar.”

Dünya'nın çekim alanına giren bu taşların çoğunlukla yeryüzüne düşemeden atmosferde yandıklarını söyleyen Aliş, “Yoğun bir şekilde atmosfere göktaşlarının girmesine, göktaşı yağmuru diyoruz. Her kuyrukluyıldızın yörüngesi Dünyayla kesişmiyor. Bu şekilde yörüngemiz kesişen ve etkili göktaşı yağmuru üreten 10-12 tane kuyrukluyıldız var" diye de ekliyor.

TEHLİKEDE MİYİZ?

Aslında göktaşları küçük cisimler. Bu nedenle doğrudan doğruya küresel boyutta, büyük bölgesel felaketlere neden olmaları beklenmiyor. Atmosferde yandıktan sonra geriye hâlâ parça kalırsa, bunlar küçük ölçeklerde can ve mal kaybı yaratabilirler. Aliş, bölgesel ve küresel ölçekte zararların ancak dünyanın çok daha büyük cisimlerle çarpışmasıyla olabileceğini söylüyor.

‘Güneş sisteminin küçük cisimleri sürekli takip ediliyor’

Gökcisimlerin tehlike yaratma olasılıkları sürekli hesaplanıyor ve yenileniyorlar. Özellikle Dünya üzerinde bu gözlemlere adanmış çeşitli boyutlarda teleskoplar var. Sürekli gökyüzünü takip ederek, bu tip cisimlerin yörüngelerinde sapma var mı, dünyaya tehdit oluşturuyorlar mı ya da potansiyel tehdit olasılığı arttı mı? gibi sorular çerçevesinde çalışmalar sürüyor.

Burada endişe yaratabilecek cisimler göktaşlarından daha çok, asteroid ve kuyruklu yıldızlar. Bu cisimler boyutları birkaç kilometreden başlayarak onlarca ve yüzlerce kilometre ulaşabiliyor. Hatta bilim insanları 65 milyon yıl önce yaşamı büyük oranda etkileyen asteroidin yaklaşık 50 kilometre çapında olduğunu tahmin ediyor.

Dünya'ya çarpma tehdidi oluşturan asteroid veya kuyruklu yıldızlar NASA'nın NEO programı çerçevesinde, LINEAR programıyla ve başka uluslararası işbirlikleri ile düzenli takip ediliyor. Şimdiye kadar 34 bini daha önce bilinmeyen, 158 bin küçük cisim belirledi.

Jüpiter ve Satürn gibi dev gezegenler çoğunlukla bu tür cisimleri yakalıyor ve kendi üzerine çekiyor. NASA ve Avrupa Uzay Ajansı’nın ortak projesi olan Hubble Uzay Teleskopu ise 1994 yılında böyle bir çarpışmayı kare kare görüntüleyebilmişti. Shoemaker-Levy 9 adı verilen kuyrukluyıldız Jüpiter'e çarpmış ve kısa süre içinde atmosferde yok olmuştu. Jüpiter'in bu kalkan görevi sayesinde, Dünya'ya tehdit oluşturabilecek birçok cisim daha bize yaklaşmadan etkisiz hale geliyor.

Çalışmalar sürekli devam ediyor ama Aliş, uzaydaki bütün cisimleri teleskoplarımızla tespit etmenin de zor olduğunu söylüyor: “Bölgesel tehdit oluşturacak küçük cisimleri gözden kaçırabiliriz. Çünkü bu tip küçük cisimler çok kararlı yörüngelere sahip olmuyor. Özellikle Jüpiter gibi büyük gezegenler, cisimleri yollarından saptırabiliyorlar. Bu nedenle sürekli takip ve büyük teleskoplar gerekiyor.”

Şili'de yapım aşamasında olan Vera C. Rubin Gözlemevi'nin 8.4 metre ayna çaplı LSST adlı teleskobunun bu konuda daha etkili sonuçlar vereceğinin altını çizen Aliş, “Bu teleskop her üç günde bir gökyüzünü tarayacak. Üç gün içerisinde gökcisminin konumunda herhangi bir değişiklik varsa bunları ortaya koyabilecek. Önümüzdeki bir-iki yıl içerisinde teleskobun çalışmaya başlaması bekleniyor.”

Bu arada Vera Rubin Gözlemevi'nin bir kamyonet büyüklüğündeki bilimsel kamerası ile çekilen görüntüler o kadar büyük ki bir tanesini gerçek boyutunda göstermek için 378 adet 4K ultra yüksek çözünürlüklü televizyon gerekiyor. Bu boyutta çekilen bir görüntüde 25 kilometre uzaklıktaki bir golf topunu görebilmek mümkün.

GÖKTAŞI ZENGİN EDER Mİ?

Anadolu’da ve Türkiye’nin çeşitli yerlerinde göktaşı olayları gözlendiğinde bölgede yaşayan insanlar hemen ‘göktaşı avına' çıkıyor. Örneğin birkaç yıl önce Bingöl Sarıçiçek köyüne düşen göktaşı köyde umut kapısı olmuştu. Vatandaşların örnekleri toplayıp koleksiyonerlere satarak küçümsenmeyecek maddi gelir elde ettiği öne sürüldü.

Ordu’nun Fatsa ilçesinde yaşayan Yaşar Aktaş adlı bir vatandaş, son yaşanan olaydan sonra yaklaşık 300 gram ağırlığında göktaşı bulduğunu iddia etti. “Gökten havai fişek gibi yeşilimsi bir ateş düşer gibi oldu. Sabah baktım ve göktaşını yolun kenarında ummadığımız bir noktada buldum. Mıknatıs tutuyor, diğer cisimlerin mıknatıs tutmadığı iddia ediliyor” açıklamasını yaptı.

Daha önce Çorum'un Alaca ilçesinde çiftçilik yapan Mutlu Yılmaz da 68 kilo ağırlığındaki taştan aldığı bir parçayı incelenmesi için bir yakının yardımıyla ABD'deki bir üniversiteye ulaştırmıştı. İncelemede, taşın bir gök taşı olduğu ortaya çıktı. Hatta bu taş Dünya literatüründe ‘Gerdekkaya’ adıyla yer aldı. Yılmaz, iddiaya göre 4 bin yıllık gök taşını Amerika'daki alıcıya 180 bin dolar karşılığında satış için anlaştı.

Gerçekten de göktaşının maddi bir değeri var mı?

Gökyüzünden gelen bu taşların bilim insanları tarafından bilimsel inceleme amacıyla ilgi çekici olduğunu söyleyen Aliş, “Bilim insanları Güneş Sisteminin geçmişini ve kökenlerini anlamak için göktaşlarına önem veriyor. Ama her konuda olduğu gibi bunun da koleksiyonunu yapmak isteyen özel insanlar olabilir. Bu insanlar göktaşlarına para vermeyi tercih ediyorlar” diyor ve ekliyor:

“Bu durum bile taşların maddi değeri olduğu anlamına gelmiyor. Bunun çok net anlaşılması lazım. Türk Astronomi Derneği’ne, Astronomi ve Uzay Bilimleri bölümlerine ve gözlemevlerimize bu yönde mesajlar ve talepler geliyor ama böyle bir ödenek yok. Dünyanın hiçbir yerinde bilim insanları çok büyük istisnalar dışında, göktaşları için ödeme yaparak satın almazlar.”

GÖKTAŞI İLE TAŞ ARASINDAKİ FARK NASIL ANLAŞILIR? 

İlk bakışta taşın göktaşı olduğunu anlamak mümkün değil.

Atmosferde yanarak yere ulaşan bir taşın hatlarının yumuşak olması ve keskin hatlarının olmaması bekleniyor. 

Yüksek ısılarla birlikte taşın yuvarlak hatlı bir taş olması gerekiyor.

Gök taşları yüksek ağırlıklılardaki metallerden meydana geliyor. Bu taşlar görünümlerine göre beklendiğinden daha ağır olabilirler. Çünkü yoğun bir malzemeden oluşuyorlar.

Son aşamada tüm bunların dışında bilimsel inceleme olmadan da taşın göktaşı olduğunu anlamak çok zor.