Türkiye’de her yıl 100 kiÅŸi ÅŸimÅŸek adam oluyor

Gökgürültülü, fırtınalı, yıldırımlı dönemlerde dünyada bir kaç bin kiÅŸi yıldırım çarpması ile ‘şimÅŸek adam’a dönüşerek ölüyor. Türkiye’de tahminen 100’den fazla insan yıldırım kurbanı. Dünyanın ÅŸimÅŸek baÅŸkenti ise Florida. ABD’de her yıl 800’i aÅŸkın kiÅŸi yıldırım çarpması ile hayatını kaybediyor.ABD’de ilginç bir ÅŸimÅŸek çarpması olayı yaÅŸandı. ÅžimÅŸek, bir Amerikalının sırt deri yüzeyinden aÅŸağı akarak sırtında dallı budaklı ve desenli izilerini bıraktı. Amerikalı ÅŸanslıydı ve kurtuldu. Ancak ülkemizde yılda tahminen 100’ü aÅŸkın insanın bu kadar ÅŸanslı olmadığı ve yıldırım çarpmasından öldüğü belirtiliyor. ABD’de ise yılda yıldırım çarpmasından ölenlerin sayısı yılda 800’i buluyor.Özellikle Karadeniz’in ÅŸimÅŸekleri, yıldırımları, gökgürültüleri ünlüdür. Durmadan ve bol yaÄŸmur alan bölge olması, Karadeniz’i ülkemizin yıldırım ve ÅŸimÅŸek bölgelerinden biri haline getirdi. Çalışma arkadaÅŸlarımızdan biri, bir çocukluk anısını şöyle anlattı:‘Gökgürültülü ve bol yaÄŸmurlu bir günde kardeÅŸimle birlikte hızla evimize koÅŸuyorduk. Derken gök birden parıldadı, her taraf aydınlığa kesti, arkasından korkunç, kulakları sağır eden bir gürültü ile birlikte yanıbaşımızda inanılmaz parlaklıkta bir ışık kümesi belirdi. 10 metre uzağımızdaki aÄŸaç sanki patladı ve birden yanmaya baÅŸladı. Biz yere kapaklandık, aÄŸaca yıldırım düşmüştü, az kalsın bize de düşebilirdi’.AÄŸaç neden yanarMeteorolog ve Ä°TÃœ öğretim üyesi Doç. Dr. Mikdat KadıoÄŸlu, aÄŸacın yanması olayını şöyle anlatıyor: Yıldırım düştüğünde aÄŸaçı patlar ve yanar, çünkü aÄŸaçtaki su buharlaşıp ve aniden çok büyük hacime ulaşıyor ve patlıyor. Bunu bazı kalorifer kazanları patlamalarına benzetebiliriz. Kalorifer kazanı bazen yanlışlıkla boÅŸ iken, içinde su olmadan ısıtılıyor. Kazan ısıtıldıktan sonra içine soÄŸusun diye su veriliyor, yüksek sıcaklık karşısında su genleÅŸiyor ve buharın gerektirdiÄŸi hacim kazandan binlerce kez daha büyük bir hacime çıkıyor ve yüksek basınçla kazan patlıyor. Yıldırımın aÄŸaca düşmesiyle aÄŸacın patlaması ve yanması da bu ÅŸekilde oluyor’.Mikdat KadıoÄŸlu, Akdeniz ve GüneydoÄŸu Anadolu’nun da bol gökgürültülü ve yıldırım bölgeleri olduÄŸunu söyledi. ÅžimÅŸek çarpmasıŞimÅŸek çarpması, yılda binlerce insanın sakat kalmasına ve vücut fonksiyonlarının kaybolmasına neden oluyor. Elektron kümelerinin, ‘bir akım devresini tamamlamak için vücudun bazı parçalarını ele geçirmesi’ anlamına da gelen yıldırımın etkisi, elektriksel bir yaralanmaya da benzer. Yıldırım, saniyenin milyonda biri hızda hareket eden yüke sahip bir doÄŸru akımdır. KiÅŸi, iÅŸte bu kısa an içinde çarpılır. DoÄŸru akımdır.Elektrik çarpmasıyla oluÅŸan yaralanmalarsa genellikle alternatif akım nedeniyle olur. Bu akım, kiÅŸi elektrik kaynağından kendini kurtarıncaya kadar etkili olmaya devam eder ve bu nedenle de doÄŸru akımdan çok daha tehlikelidir. ElektriÄŸin her türü, adalelerin kasılmasına neden olur, ancak çarpılmaya maruz kalan kimsenin kol ve bacaklarındaki kaslar elektrik akımını kesemez.Tek bir ÅŸimÅŸek ise, 20 bin ila 40 bin amperlik ham enerji üretir; bu da güneÅŸin yüzeyinden 4 kat daha sıcak bir ısı üretmeye yetecek olan 200 milyon volta eÅŸittir.ABD’de ilginç olayDiscover dergisinin son sayısında ABD'de ilginç bir yıldırım çarpması olayına yer verildi. Frank adındaki kiÅŸi, yıldırımın tehlikeli etkisi altında kalmıştı. Ancak ölmemiÅŸ, yıldırımın elektrik akımı sırtında desenler bırakarak akıp gitmiÅŸti. Olay anında önce hastanın öldüğü düşünüldü, ancak gerçek daha farklıydı. Aslında ÅŸimÅŸek, hem kalpteki hem de beyindeki esas dolaşımı etkileyerek, kalbin durmasına ve beynin de nefes alıp vermeyi sonlandıracak kadar fonksiyonlarını yitirmesine neden olur. Çarpmadan sonra, kalp gerçi ani bir ÅŸekilde geri döndürülebilir, ancak beynin özellikle de nefes alıp vermeyi düzenleyen bölgesinin iyileÅŸmesi uzun zaman alabilir. Yıldırım çarpan bir insanın kalple ilgili hiçbir sorunu olmasa da solunum sistemi kendini onaramazsa kiÅŸi ölebilir. Ancak Frank’ta durum farklıydı.Frank, ambulansa bindirildikten sonra ilk olarak inleme sesleri çıkarmaya baÅŸladı, ardından da bağırarak her yerinin uyuÅŸmuÅŸ olduÄŸunu söyledi. Çarpma nedeniyle kulaklarının hasar görmüş olabileceÄŸi, bu nedenle bağırdığı söylendi.Yıldırım akım, bir çok rahatsızlık ortaya çıkarır. Ancak, gök gürültüsü de benzer bir zarar verebilir, çünkü elektrik akımı içerisindeki enerji, havanın yerini alarak kulaklara büyük hasar veren bir ses dalgası oluÅŸturur. Ä°ÅŸte bu tehlikeli gök gürültüsü, Frank'in sol kulağının kızarmasına ve kulak zarının alt köşesinde bir yara oluÅŸmasına neden oldu. Hastanın vücuduysa kulaklarından daha kötü bir haldeydi. Omuzlarından aÅŸağı doÄŸru dallanmış ÅŸekilde kırmızı lekeler iniyordu.Bu desenli ÅŸekillere Lichtenberg ÅŸekilleri deniyor. Bu ad da 18.yy’da yaÅŸayan bir Alman doktorun adından geliyor. Frank, ampul almak için alışveriÅŸ merkezine giderken büyük bir çatlama sesi duymuÅŸtu. Yıldırım, metal bir cisme çarpar gibi bir ses çıkarır ve bu çarpma yayılarak parlak ışık yaratır. DoÄŸrudan bir çarpma olmasa da bu öldürücü olabilir. Frank ise ÅŸanslıydı, çünkü ÅŸimÅŸekteki elektrik akımı vücudun içinden geçmek yerine, derinin üzerinden ilerleyerek devresini tamamlamıştı. Daha da ÅŸanslıysanız, elektrik akımını iyi ileten derinizin en üst yüzeyinin hafifçe yanmasıyla olayı atlatırsınız. Akımın vücudun içinden ilerlemesi halinde vücut, kemikler, sinirler ve kaslar iflas ederek ciddi sorunlar yaratır.Frank'teki belirtilerse çok kötü deÄŸildi. Kısa süreli hafıza kaybı yaÅŸayan hasta, tanının konmasının ardından eve gönderildi. Kulak zarındaki hasarın düzeleceÄŸi ve uyuÅŸukluÄŸun da zamanla geçeceÄŸi belirtildi. ÅžimÅŸek nasıl oluÅŸur ve nasıl korunmalı?Isınan, alçak hava, gelen soÄŸuk bir ön cephe tarafından yukarı doÄŸru itilir ve bulutlar içindeki pozitif ve negatif yükler birbirinden ayrılır. Bilim adamlarının tümü yıldırımı bu olayın baÅŸlattığını düşünüyor. Yüklerin bu ayrılması, bulutun tabanında toplanan negatif yüklerin, karadaki veya denizdeki pozitif yükleri çekmesine neden olur. Bu etkileÅŸim gerçekleÅŸtiÄŸindeyse, pozitif yük ışığın üçte biri hızla yukarı doÄŸru ‘fırlar' ve neon parlaklığında bir ışık oluÅŸur. Büyük çoÄŸunlukla yüksek bir aÄŸaç veya sığınak altında kalan kiÅŸiler daha fazla yıldırım çarpmasına maruz kalıyor. DiÄŸerleri en çok etki alanında olanlar ise, suda veya teknede olanlar. Yıldırım çarpmasından sakınmanın en iyi yolu, fırtına belirtilerine dikkat etmek. Ancak yine de hatırlanması gereken birkaç önemli nokta var.Bunlardan ilki, çevredeki en uzun kiÅŸi veya nesne olmamaya dikkat etmek. EÄŸer sudaysanız hemen çıkmalısınız. Düzgün bir kablo döşemesine veya boru tesisatına sahip bir bina en güvenli sığınaktır. Bina içindeyken telefon veya tesisat sistemleri gibi dışarıya baÄŸlantılı elektrik aletlerinden uzak durun. Çevrede bir bina yoksa metal bir kaplama ve duvarlara sahip bir araç içine girin. ÖrneÄŸin bir otomobil. Metal, akımın, aracın içine girmesini engeller ve etrafından dolaÅŸmasını saÄŸlar.Tüm bunlar yoksa ve tamamen korumasızsanız, tel çitlerden, yer üstündeki borulardan ve diÄŸer aletlerden uzak durmalısınız. Açık alanlarda bir vadi, dar ve derin bir dere veya alçak basınç alanı bulmaya çalışın. AÄŸaçlık bir alanda, sık ve kısa aÄŸaçların bulunduÄŸu yerlere sığının. Yıldırımdan kesinlikle kaçamayacağınız durumdaysa tek yapmanız gereken, çömelmek, başınızı bacaklarınız arasına sıkıştırmak ve kulaklarınızı tıkamaktır. Yerle teması en aza indirmek için, mümkünse ayak parmaklarınızın ucuyla yere basmaya çalışın.Yıldırım çarpmasına maruz kalan kiÅŸilere mutlaka ilk yardımda bulunulmalı, çünkü iyileÅŸme her ÅŸekilde olasıdır. Kalp atışları ve beynin sinirsel iÅŸlevi, erken komplikasyonlardır. Kulaklarda sağırlık görülebilirken, gözlerde de katarakt teÅŸhis edilebilir.Yıldırım kurbanları yaÅŸamı yeniden öğreniyor‘‘Ölüm herhalde böyle bir ÅŸey'' diye konuÅŸan Michael Utley, iki yıl önce 8 Mayıs'ta Cape Cod'da düzenlenen bir golf turnavası sırasında başına gelenleri böyle anımsıyor. Aniden bastıran gökgürültüsü ve ÅŸiddetli yaÄŸmurdan kaçmaya çalışan Utley, birden kendini yerde buluyor. ‘‘Golf sopasını elimde tutuyordum. Elektrik akımı, pantolon fermuarımı patlattı, kasıklarımdan aÅŸağı inerek ayaklarıma indi ve ayakkabılar ayağımdan fırladı''. Utley, bu olaydan sonra hastanenin yoÄŸun bakım servisinde 38 gün ve bir rehabilitasyon servisinde 2 ay yatıyor. ‘‘Yürüyemiyordum, parmaklarımı hareket ettiremiyordum, hatta su bile içemiyordum.'' Yıldırımın Utley'in beyninde yarattığı hasar, inmenin yaptığı hasarla aynıydı. Yürümeyi, yutmayı kısaca yaÅŸamayı yeniden öğrenmek zorunda kaldı.Utley biraz toparlanınca 12.Ulusal Yıldırım Çarpması ve Elektrik Åžoku Kurbanları Konferansı'na katıldı. Utley rüzgar sörfçüsü olarak uluslararası düzeyde derece sahibi. Ne var ki kazadan sonra iÅŸinden izin almak zorunda kaldı. Åžimdi topallayarak yürüyebiliyor ve bacaklarında dayanılmaz aÄŸrılar var. Åžimdi yeni bir gerçekle daha karşı karşıya. Konferansta tanıştığı diÄŸer kurbanlar esas ÅŸikayetlerin ikinci, üçüncü hatta dördüncü yılda ortaya çıktığını söylüyorlar.DuÅŸta yıldırıma yakalanmakKonferansa katılan 225 kurbanın çoÄŸu Utley'den farklı olarak hastanede yatmamışlar. Bazıları yıldırıma telefonla konuÅŸurken veya duÅŸta yakalanmışlar. Pek çoÄŸu yıldırım düşmesinden sonra hastaneye dahi gitmemiÅŸ. Ne var ki aradan günler, aylar geçtikçe bedenlerinde tuhaf rahatsızlıklar duymaya baÅŸlamışlar. Bu rahatsızlıkların oluÅŸturduÄŸu hastalığa Elektrik Åžoku Sonrası Sendromu deniyor. Bunlar düzensiz kalp atışları, uyku bozuklukları, ani seslerden ürkme ve panik atak ÅŸeklinde kendini gösterir. Kurbanların çoÄŸunda bellek sorunları, ani kasılmalar, kol ve bacaklarda dayanılmaz aÄŸrılar ortaya çıkıyor.‘‘Üzerine yıldırım düşen insanlarda görünürde açık bir yara olmamasına karşın, nörolojik açıdan ciddi ÅŸekilde yaralanırlar'' diye konuÅŸan Michigan, Spectrum Rehabilitasyon Merkezi'nden sinir uzmanı Bradley Sewick, ‘‘Semptomların pek çoÄŸu ileri tarihlerde ortaya çıktığı için tanı koymak çok zordur'' diyor. Kazadan hemen sonra çekilen BT taramaları, EEG veya EKG gibi incelemelerde her ÅŸey normal gözükebilir. Ancak bir süre sonra PET taramaları veya nörolojik testler hasarın büyüklüğü hakkında bilgi verebilir.ElektriÄŸin bedende yoluNörologlar bu gecikmeli sorunlara bir açıklama getirmeye çabalıyor. Bulguları şöyle deÄŸerlendiriyorlar: Elektrik vücudun içine girdiÄŸi zaman, kendine yol çizerken en az direçle karşılaÅŸacağı bir yol izler. Bu da sinir ve damarların oluÅŸturduÄŸu aÄŸlardır. Dolayısıyla bu yollar beyne, omuriliÄŸe ve bağırsaklara açılır. Yıldırımın ÅŸiddetine baÄŸlı olarak, vücuttaki sinir hücreleri hemen ölebilir ve ortaya vahim sonuçlar çıkabilir. Semptomların gecikmeli bir ÅŸekilde ortaya çıkması ‘‘elektroporasyon'' denilen bir iÅŸlemden kaynaklanır. Elekroporasyonda elektrik, sinir hücrelerinin zarında minik delikler açar. Bu durumda kevgir gibi olan hücre, besin maddelerini içerde tutamaz ve zamanla ölür. Sızıntı sonucu yavaÅŸ yavaÅŸ ölen hücreler bir süre sonra ciddi nörolojik rahatsızlıklar ÅŸeklinde kendini gösterir.Semptomların pek çoÄŸunun otonom sinir sisteminin zarar görmesi sonucu ortaya çıktığı düşünülüyor. Elekroporasyondan etkilenme olasılığı çok yüksek olan otonom sinir sistemi, vücut sıcaklığı, kalbin ritmik atışı, sindirim, cinsel uyarı gibi vücudun istemdışı faaliyetlerini düzenler. Bu sorunsuz çalışan sistem normal çalışmadığı zaman, kan basıncı sıfırlanabilir ve kiÅŸi bilincini yitirir. Veya kalp atışı hızlanır, stres artar, hasta terler ve endiÅŸe hali hakim olur. Bu nedenle yıldırım kurbanlarının pek çoÄŸu psikiyatri kliniklerini doldurur.Zekayı etkiliyorAncak biliÅŸsel sorunlar hepsinden daha vahimdir. Zeka testlerine tabi tutulan yıldırım kurbanları ortalama veya ortalamanın üzerinde zeka ve sözel yetenek sergilerken, bellek, konsantrasyon ve organizasyon açısından çok zayıf bir performans sergiler.Bu arada hastaların ne denli iyileÅŸtiÄŸi de tam olarak bilinmiyor. Sewick'e göre bazı hastalarda az da olsa düzelme saptanabiliyor. Tedavi amacıyla sinir ameliyatları, biliÅŸsel rehabilitasyon, psikoterapi ve ilaç tedavisi uygulanıyor. ÖrneÄŸin Utley'e aÄŸrılarını dindirmek için ilaç veriliyor. Son günlerde golf oynamaya yeniden baÅŸlayan Utley, 3 yaşındaki kızıyla birlikte üç tekerlekli bisiklete binmeyi öğreniyor. Â