Tolkien'in büyülü dünyası

Orhan Pamuk'un ‘‘Yeni Hayat’’ı ‘‘Bir kitap okudum hayatım değişti’’, cümlesi ile açılıyordu. Pamuk'un söz ettiği kitap tabii ki ‘‘Yüzüklerin Efendisi’’ değildi. Ama dünyada bu sözleri John Ronald Reuel Tolkien'ın bu eserini okuduktan sonra söyleyenlerin sayısı hiç de az değil. Tolkien'in Türkçe'de üç kitabı var: ‘‘Hobbit’’, ‘‘Yüzüklerin Efendisi’’nin I. ve II. ciltleri. Üçüncü cilt ekimde yayımlanacak.

‘Dünya ikiye bölünmüştür, denir Tolkien'ın yapıtı söz konusu olduğunda: ‘Yüzüklerin Efendisi’ni okumuş olanlar ve okuyacak olanlar. Artık Türkiyeli okur da okumuş olanların tarafına geçebilecek!'' Böyle yazıyor Metis Yayınları'nın hazırladığı Türkçe basımın arka kapağında. Çok mu iddialı? Okuyanların çoğunun az bile dediğini duyar gibiyim.

Evet bu bir övgü yazısı. Belki biraz geç kalmış bir yazı. Ama, bu eserin, Türkçe'ye çevrilme serüveni henüz tamamlanmadı. ‘‘Yüzüklerin Efendisi’’ altı kitaptan oluşan üç cilt. İkinci cilt geçtiğimiz günlerde piyasaya çıktı. Bu üçlemenin öncülü olan ‘‘Hobbit’’ ise daha önce çevrilmişti.

Dilbilimci olan Tolkien kitaplarında şöyle bir oyun yapar: sanki Orta Dünya hakkında anlattıkları o dünyada geçerli olan Ortak Lisan'da tutulmuş bir el yazmasından (elyazması ‘‘Kırmızı Kitap’’ diye geçer) yapılan bir çeviridir. Ortak Lisan, Tolkien'in kurmacasında, Orta Dünya'da yaşayan halklara göre farklılık gösterir. Bu durumda Tolkien kendi 'çevirisi'nde, Orta Dünya'nın kadim halkı elfler, eski Shakespeare İngilizcesi kullanır, Türkçe çeviride ise Osmanlıca kullanılmış. Hala yarı-göçer özellikler gösteren Rohirrimliler için de eski İngilizce kullanmış Tolkien, Türkçe çeviride ise Orta Asya Türkçe'si kullanılmış.

68'İN KÜLT KİTABI

‘‘Başlangıçta her şey normaldi. J.R.R. Tolkien bir profesördü. 1937'de kendi çocukları için bir masal yazdı. Tüm iyi masallarda olduğu gibi bu masalda da cüceler, ejderhalar ve ejderhaların el koyduğu altınlar vardı. Bu noktadan sonra tipik 6.45 okurunu ilgilendiren şey oldu. 1968'de uzun saçlı insanların bir ellerinde Hesse diğer ellerinde J.R.R. Tolkien kitaplarıyla dolaştıkları görülmedi. Çünkü bize kalırsa kesinlikle kitapları aynı ellerinde taşıyorlardı.’’ Bu cümleler de 'Hobbit'in ikinci baskısının arka kapağından. Gerçekten de Tolkien 68 gençliğinin önemsediği yazarlardan. ABD'de 68 gençliğinin üniversite kampüslerinde, ‘‘Yüzüklerin Efendisi’’nin ana karakterlerine atfen, ‘‘Frodo yaşıyor’’ ve ‘‘Başkan adayımız Gandalf’’ yazan rozetler taşıdıkları görülmüş.

J.R.R. Tolkien'in ise hiç böyle bir derdi yok. O sadece masal anlattığını ifade etmiş her zaman. Çünkü o, Oxford Üniversitesi İngiliz Dili ve Edebiyatı profesörü, hem de etrafında oldukça ciddi bulunan biri. Dilbilim çalışmaları ile küçük bir edebiyatçı çevresinde tanınıyor. Dünyanın onu tanıması ise dört çocuğu için uydurduğu bir masalı yayımlatmasıyla oluyor. Bu kitap ‘‘Hobbit’’tir. O tarihlerde fantezi edebiyatı, edebi çevrelerde pek saygın bir tür değil, hatta bir tür bile kabul edilmiyor. Tolkien, meslektaşları nezdinde saygınlığını biraz yitirir. Zaten ‘‘Hobbit’’in kahramanı Bay Bilbo Baggins de küçük kasabasındaki hobbitlerin gözünde, cüceler ve büyücü Gandalf ile bir serüvene atıldığı için saygınlığını yitirmiştir. ‘‘Hobbit’’in sonunda Tolkien, Bilbo'nun kendi halkı tarafından kaçık olarak nitelendirildiğini, saygınlığını yitirdiğini yazar, o artık bir elf-dostudur, cücelerin, büyücülerin ve o tarafa yolu düşen her türden halkın saygısını kazanmıştır. Bilbo, kendisi kabul etmese de biraz Tolkien'in kendisidir. Nezih edebi çevrelerde kaybettiği puanları, okurdan geri toplar. Edebiyat dünyası onu şaşkınlıkla izler, çünkü Tolkien yayıncısının ısrarlarına dayanamaz ve ‘‘Hobbit’’in devamını yazmaya koyulur. ‘‘Yüzüklerin Efendisi’’nin yazımı 12 yıl sürer.

BİR DÜNYA YARATMAK

Ortaya bir başyapıt çıkar. Ve fantezi edebiyatının saygınlığını sağlayan en önemli yapıt olur. Fantezi edebiyatı düşsel bir öyküyü, düşsel bir zamanda, mekanda anlatır. Okuyucusu için yepyeni bir dünya kurar. Okur fantastik bir eserin temel varsayımlarını kabul ettikten sonra, yeni bir gerçeğe adım atar. Tolkien ‘‘Hobbit’’ ile başladığı bu serüveninde çizdiği dünyaya, Orta Dünya adını verir. Coğrafyası, tarihi, dili, toplumları, yaratıkları, gelenekleriyle yaşadığımız dünyaya yabancı, yeni bir dünyadır bu. İçinde hobbitler (boyları cücelerden daha kısa bir halk), insanlar, Gandalf'ın da dahil olduğu büyücüler ya da arifler, Orta Dünya'nın kadim halkı büyülü elfler, cüceler, goblin ya da hobgoblinler, troller, ejderhalar ve daha bir çok garip yaratık yaşar.

Tolkien Orta Dünya'nın haritalarını çizer, elflerin kadim dillerini yaratır hem de dilbilgisi ve harfleriyle, ailelerin ve halkların soyağaçlarını çıkartır, tarihlerini, efsanelerini ve şarkılarını yaratır, hepsi onun hayal ürünleridir. Tüm bunları yaparken koyduğu temel varsayımlara sadıktır. Zaten fantezi edebiyatı masaldan ayıran özellik de budur; ana hikayenin ardındaki inanılmaz yoğun bilgi birikimi. Bu edebiyat başta masallar olmak üzere, efsanelerden, söylencelerden yararlanır.

İKTİDAR KÖTÜDÜR

Tolkien'in eserlerinin bu kadar çok sevilmesinin belki en önemli nedeni fantezi edebiyatın tüm öğelerini iyi kullanması, hatta bunların bir anlamda çağdaş kurucusu olmasından. Ama 68'i ve sonraki kuşakları bu kadar çok etkilemesi, iktidar kavramını tartışmasına bağlanabilir.

‘‘Yüzüklerin Efendisi’’nde öykünün ana izleği kötülüğün efendisi Sauron tarafından yapılan tek yüzüğün, güç yüzüğünün yok edilişi için verilen mücadeledir. Bu tek yüzük diğer tüm güç yüzüklerine hükmeder. Sauron yüzüğü Ateş Dağı'nın alevlerinde dövmüştür ve ancak o ateşe atılırsa yok edilebilir. Söz konusu dağ ise kötülüğün efendisinin diyarı Mordor'dadır. Yüzüğün yolculuğu kötülüğün kalbinedir.

Yüzük onu takan kişiye karşı konulmaz bir güç veriyor, bu bir iktidar; hem de sorgusuz sualsiz bir iktidar. Onun gücü sahibine kötülük aşılıyor, bu nedenle hiç bir iyi yürekli elf, insan ya da arif (büyücü) ona sahip olmak istemiyor. Tolkien'in iktidara bu yaklaşımı, 68 kuşağının neden duvarlara ‘‘Frodo yaşıyor’’ yazdığını açıklıyor. Çünkü yaşayan tüm halklar arasında yüzüğün gücünden en az etkilenen halk hobbitler ve içlerinden seçilen ise Frodo. O iktidarı elinde tutuyor ama kullanmıyor. Ya da öykünün başından beri yüzüğün yok edilmesini savunan ve her an onu ele geçirme şansı olan ama bunu yapmayan arif Gandalf, 68'lilerin arayıp da bulamadıkları bir lider.

Kısacası Tolkien kitaplarında gerçek dünya ile bir ilişki kurmadığını yaşadığı sürece defalarca yinelemiş olsa da, onun yarattığı dünya gerçek dünyaya bir çok mesaj gönderir ve göndermeye devam edecektir.

Sting'in isim babası

Tolkien özellikle İngiltere'de birçok ünlü müzisyeni etkilemiş. En bilineni Sting. Sting bir Tolkien hayranı olduğunu her fırsatta söylüyor. Sting ‘‘Hobbit’’te Bilbo tarafından bulunan, ‘‘Yüzüklerin Efendisi’’nde Frodo tarafından da kullanılan bir elf kılıcının adı. Yine İngiliz new age topluluğu ‘‘Shadowfax’’, adını Gandalf'ın atından almış. Ünlü metal topluluğu ‘‘Marillion’’ da adını Tolkien'in yarım bıraktığı ve oğlu Christopher Tolkien'in onun el yazmalarından tamamlayıp, yayına hazırladığı ‘‘Silmarillion’’ kitabından almış. Dio'nun 1967'de kurduğu grubunun adı ‘‘Electric Elves’’di. Elves İngilizce'de elfin çoğulu. Grup daha sonra 'Elf' adını almış ve 1975'de dağılmıştı.