TARÄ°H NOTLARI: PERA'DA SÄ°NEMA Hayali Salih Efendi,

TARÄ°H NOTLARI: PERA'DA SÄ°NEMA Hayali Salih Efendi, DilkuÅŸa kıraathanesinde karagöz perdesinin ardına çökmüş, bir yandan Yegâh makamında bir semai okumakta, öte yandan elindeki tefi çalaraktan icrayı sanat eylemektedir. Perdenin öte yanında dizi dizi insanlar sıralara, yerlere oturmuÅŸ bir yandan gürültü edip bir yandan temaÅŸayı izlemektedirler. Kıraathanenin kapısına yakın taburelerde oturan iki zat; Behlül ve Servet Bey'lerdir. Ä°ki gündür Ä°stanbul'u çıfıt çarşısına çeviren lodos nihayet bitmiÅŸ, yerini tatlı serin bir havaya bırakmıştır... Servet Bey, pehlivan kesimli gövdesiyle çevredekilerin bakışlarını hep üzerinde toplayan bir zattır. Siyah düz yakalı, tek önlü sako giyer, Aziziye fesini kulaklarını örtecek biçimde kafasına yerleÅŸtirir. Bütün bunlara pos bıyığı, kehribar tesbihi de eklendiÄŸinde ortaya babayani görünüşlü bir Osmanlı delikanlısı çıkar. Zaten biraz alaturkadır. Çilingir sofrasında günün moda ÅŸarkılarını terennüm etmeyi, karagöz izlemeyi, horoz dövüştürmeyi sever. Behlül Bey ise Servet'in neredeyse tam zıttı yaradılıştadır. Hep sinekkaydı traÅŸ olur. Paris losyonları sürünür. Bıyıkları özenle pomatlanmış ve Kayzer Wilhelm modasına uygun, yukarıya kıvrılmıştır. Sırtında ancak yatarken çıkarttığı Frenk gömlekleri hep kolalıdır. Yeni mezun zabit gibi dimdiktir. Fesi hafiften sol kaşının üzerine düşer. Elinde taşıdığı fildiÅŸi saplı baston kıyafetini tamamlar. Alafranga'dır. Karagözü sevmez ama bugün Servet Bey'in peÅŸine takılmış saatlerdir bir sergüzeÅŸt bulma hülyasıyla oradan buraya dolaÅŸmaktadır. Karagöz'ün cinaslı laflarını iÅŸittikçe sürekli kıkırdayan Servet Bey'in yanında gözleri perdeye dikili, düşüncelere dalmış gitmiÅŸtir.Bu iki kafadarın yaşı yirmiüçe dayanmıştır. Cennetmekan paÅŸababalarının sayesinde ele güne muhtaç olmadan yaÅŸayıp gitmektedirler. Daha doÄŸrusu bu lâf Servet Bey'e aittir. Köşkten çıkılır, faytonla gezilir, Vezneciler'de piyasa yapılıp, kuÅŸlukta çilingir sofrasının başına çökülür. Nevbahar Hanım'ın uduyla coÅŸ-u huruÅŸ olunup yatsıdan sonra ya direklerarasına ya karagöz temaÅŸaasına gidilir. Servet Bey memnundur ama Behlül Bey bu hayatı çok alaturka bulur. Paris'te Londra'da yaşıtları ne kadar farklı yaşıyorlardır kimbilir?..Geçen gün Paris'den gelmiÅŸ bir mecmuada otomobil denilen bir nesnenin resmini görmüştür. Uzun uzun resmi incelemiÅŸ ardından kafasında binbir hayal derin derin iç geçirmiÅŸtir. Ä°stanbul monden yaÅŸamdan ne kadar uzaktır. Behlül Bey birden Hayalci Salih Efendi'nin sesiyle irkilir: Yıktın perdeyi, eyledin virânVarayım sahibine haber vereyim hemân... Ä°ÅŸte nihayet bitmiÅŸtir ÅŸu bayat karagöz eÄŸlencesi de. Sıkıntıdan yorgun düşmüş vücudunu kahveden dışarı atar, derin bir soluk alır. Servet Bey de ardısıra gelmektedir. Åžimdi Pera zamanıdır... Behlül ve Servet Beyler Cadde-i Kebir'de bir panoya iliÅŸtirilmiÅŸ afiÅŸin önünde ayakta durmakta, cadde akÅŸam yükünü yüklenmiÅŸ parıltısıyla mehtaba meydan okumaktadır. AfiÅŸteki yazılar şöyledir:Sponeck Salonunda Asrın Son HarikasıParis'i Londra'yı AyaÄŸa Kaldıran Canlı FotografilerAndlozya'da BoÄŸa GüreÅŸi... Deniz BanyosuVeRus Çarı'nın Paris Seyahati...Bilet Fiyatları 3 KuruÅŸ, Çocuklara 2 KuruÅŸPazar Ve Cuma Matine Behlül Bey Paris, Londra sözcüklerinin yaptığı sihirli etkiyle ruhunu çoktan oralara uçurmuÅŸ, Servet Bey ise Deniz banyosu lâfına takılıp kalmıştır. Ä°ki kafadar gecenin nasıl biteceÄŸine karar vermiÅŸlerdir bile. Tarih 16 Ocak 1897, saat alafranga 9.30'u göstermektedir. Yüzyılın sonunda Ä°stanbul'un en ünlü fotoÄŸrafçılarından biri Rum Vafiadis ise öteki Polonya Musevisi olan Sigmund Weinberg'dir. Vafiadis Lumiére Biraderlerden temsilcilik istemiÅŸ, ona cevap dahi verilmemiÅŸtir. Ama Weinberg Pathe Biraderler kumpanyasının evveleski Ä°stanbul temsilcileridir. Onların phonographe (Gromofon) denilen aletlerini satmaktadır. Åžimdi de bu 'sinematographe' iÅŸini üstlenmiÅŸtir. Pathr Biraderler'in kumpanyasının amblemi her filmin başında şöyle bir görünüp kaybolan bir horozdur. Weinberg'in Sinematographe gösterisi için seçtiÄŸi yer ise Galatasaray'daki tramvay yolunun dönemecinde bulunan zamanın en ünlü birahanesi 'Sponeck' salonudur. Hemen salona giren Behlül ve Servet Beyler birer bira ısmarlayıp be nevzuhur temaÅŸaanın baÅŸlamasını merakla beklemektedirler. Etraflarında kelebek gözlüklü ya da monokl takmış redingotlu beyler, Rum, Yahudi ya da Frenk hanımlarına refakat etmektedirler. Birkaç tane ipek feraceli hanım da biraz merak saikiyle, çoÄŸunlukla cesaretlerini ispat için oradadırlar. Derken lâmbalar söndürülür. Salon zifiri karanlık içinde kalır. Ardından sinematograf makinasını iÅŸletmek ve ÅŸeridi aydınlatmak için kullanılan gazyağı lâmbalar yakılır. Ä°stanbul'da henüz elektrik yoktur. Kalabalıktan itiraz sesleri yükselince perdenin önüne gelen Weinberg, bu karanlığın ve gazyağı kokusunun nedenlerini izah ederek, sakin olunmasını ve gösterinin hemen baÅŸlayacağını beyan eder. Sersem sepelek bir horoz şöyle bir silkinip bağırır gibi hareketler yaptıktan sonra, perdeye kalabalık bir güruhla çevrelenmiÅŸ meydan gibi bir yerin görüntüsü yansır. Meydanın ortasında bir takım boÄŸalar oradan oraya seÄŸirtmekte, insanlar çılgınca bağırmaktadırlar. Birden görüntü deÄŸiÅŸir. Dev gibi bir boÄŸa aÄŸzından burnundan dumanlar çıkararak perdenin öteki yanındaki izleyicilerin tam karşısında durmaktadır. Birden silkinir ve hücuma geçer. Salonu önce korku dolu bir sessizlik, sonra da her dilden bağırışmalar, çığlıklar doldurur. Horoz dövüşlerine alışkın Servet Bey bile hemen davranıp azgın bir boÄŸanın ÅŸerrinden kaçıp kurtulmak için kapıya doÄŸru hamle eder. Behlül Bey ise gözleri perdede, vücudu iskemlede çakılı, tepkisiz, boÄŸanın gözlerine bakmaktadır. Azgın boÄŸa tam perdeden fırlayıp seyircinin üzerine atlayacağı sırada bir ışık peydah olur, perdenin üzerindeki tüm hayaller silinip gider. Biri lambaları tutuÅŸturmuÅŸtur ve sonraki gösteriden önce "üç dakika ara" haberini verip ortadan kaybolur. Işıklar tekrar söndürülür, aynı terane silbaÅŸtan tekrar baÅŸlar. Bu seferinde herÅŸey çok sakindir. Perdede bir deniz ya da göl kenarında dolaÅŸan yarıçıplak kadın ve erkekler vardır. Bu film Servet Bey'in ilgisini fazlasıyla çekmiÅŸ, fesini ellerinin arasında sıkıştırmakta, daha iyi görürüm umuduyla hafifçe öne doÄŸru eÄŸilmektedir. Perdede baldır bacakları ortada, edep yerlerini örten bezler de olmasa üryan sayılabilecek kadınlar, bir oraya bir buraya koÅŸturmakta, birbirleriyle ya da ne idüğü belirsiz heriflerle muhabbet etmektedirler. Bu bölüm de böylece sona erdikten sonra yine birkaç dakikalık ara verilir. Son gösteri Rus Çarı'nın Paris Seyahatini anlatmaktadır. Servet Bey sinematograf gösterisine ilgisini yitirmiÅŸ, bir an önce oradan ayrılıp Kahküllü Naciye Hanım'ın hanesine misafir olmayı düşünmektedir. Onun için bir sürahi rakının önüne çöküp, sinematograf hikayesini ballandırmak ve arada bir Kahküllü Naciye'nin gerdanına pus etmek tercihi ÅŸayandandır. Ä°ki arkadaÅŸ ayrılır. Her biri Cadde-i Kebir'in ÅŸaÅŸaası içinde ters yönlere gider. Elinde bastonu yürümekte olan Behlül Bey dalgındır. Bedeni Ä°stanbul'da, ruhu Paris'tedir. Ne müthiÅŸ bir icattır ÅŸu sinematograf birader!.. Dünyanın öbür ucundaki kadınlar, hayvanlar burnunun dibine gelmektedir. Bizde karagöz oynatılır, boÅŸ gevezelik yapılır, zaman tüketilir. Gavurlardaysa akıl var, teknik var. Bunlar aya gider, biz yaya gideriz mealinde Servet Bey birÅŸeyler söylemekte, arada bir "Garb medeniyeti ... Garb medeniyeti" diye sayıklamaktadır. H. Berkay- 5 Åžubat 2001, Pazartesi Â