Sürprizlerin bilimselliÄŸi olur mu?

Tabii ki olur, sürprizler, bilimin büyüyen yeni çocuÄŸu ‘karmaşıklık’ ve ‘kaos’ kuramının ilgi alanı içinde. Ve doÄŸa afetlerinden tutun terörün etkilerine varıncaya kadar karmaşık yapıların etkisi altında olan yüzlerce olay, bilgisayar benzetimleriyle ele avuca alınmaya çalışılıyor...Özellikle sigorta ÅŸirketleri, olayları kestirebilmek için, karmaşıklıkları inceleyen bilim dalının en iyi uzmanlarını kullanıyor. Yeni bilgisayar modellemeleriyle, sigorta ÅŸirketlerinin öngörüleri, daha derinlere, uzaklara ulaÅŸtırılmaya çalışılıyor.. Ä°ÅŸte size sürprizler ve yeni bilim...Cote D’Azur, turistlerin hem güneÅŸle içlerini ısıtacakları hem de Monte Carlo’nun kumarhanelerinde ÅŸanslarını deneyebilecekleri bir köşedir. Fransa’nın, adı ÅŸansla özdeÅŸleÅŸmiÅŸ bu yöresi, yılda bir kez iÅŸi ÅŸansa bırakmaktan nefret eden sigorta sektörü yöneticilerinin biraraya geldikleri bir merkeze dönüşür. Bu buluÅŸmalarında dünya sigorta ve reasürans ÅŸirketlerinin temsilcileri, bir hafta boyunca kafa patlatıp bir sonraki yıl meydana gelebilecek felaketler konusunda kestirimlerde bulunup, küresel piyasa koÅŸullarını belirlemeye çalışırlar. Tabii amaçları, yakın geleceÄŸi biraz öngörüp, sigorta ÅŸirketlerinin zarar etmekten ziyade önemli kar elde etmelerini saÄŸlamak.Geçen toplantıda, danışmanlık ve yazılım-geliÅŸtirme alanında hizmet veren Complexica ÅŸirketinin kurucularından Roger Jones da bu toplantıdaydı. Jones, sigorta dünyasının hiç alışık olmadığı bir özgeçmiÅŸe sahip. 17 yıl boyunca Los Alamos Ulusal Laboratuvarı’nda fizikçi ve bilgisayar uzmanı olarak çalışan Jones, daha sonra kendilerini ‘karmaşıklık kuramcıları’ olarak tanıtan gruba katıldı. Yeni yeni geliÅŸen bu dalın uzmanları, kent, yaÄŸmur ormanları ve borsalar gibi çok çeÅŸitlilik gösteren karmaşık sistemlerin dinamiÄŸini yansıtan benzetim örnekleri (bilgisayar simülasyonları) oluÅŸturmaya çalışır. Sigortacılık ve sürprizJones, ‘Sigorta Dünyası’ isimli bir simülasyon programı geliÅŸtirdi ve sigortacılığın özünü sürprizlerin, sürprizlerin bilimsel çehresini ise karmaşıklığın oluÅŸturduÄŸuna dikkat çekti. Jones şöyle diyor: ‘Sigorta, özünde sigorta ÅŸirketleri, reasürans ÅŸirketleri, tüketiciler, hükümet düzenleyicileri ve çeÅŸitli sermaye piyasaları, gibi birçok farklı birimi barındıran, tümünün kendine özgü davranış kuralları olan, klasik bir karmaşık sistemdir. Uluslararası ekonomi küresel bir boyut kazandıkça, tüm bu birimler arasındaki etkileÅŸim giderek güçlenir ve neden sonuç iliÅŸkileriyle ilgili basit görüşler giderek geçersiz olur. ‘Sigorta Dünyası’ yazılımı söz konusu tüm birimlerin yaptıklarını içerir ve sigortacılar için bir tür beyin protezi iÅŸlevini görerek onlara beklenmedik olaylara uyum saÄŸlama ve karmaşık bir ortamda ayakta kalabilme olanağı saÄŸlar’.Karmaşıklık kuramı araÅŸtırmacıları, son on yılda normalde önceden kestirilmesi olanaksız davranışların altında yatan kuralların belirlenmesi yönünde çeÅŸitli bilgisayar benzetimleri oluÅŸturdu. Moleküler biyoloji ve karmaşıklık kuramı uzmanı Stuart Kauffman, yeryüzündeki ilk moleküllerin milyarlarca yıl önce canlı hücrelere dönüşmelerini yansıtan bir bilgisayar modeli bile kurdu. Kaos ve ekonomiÅžirketler, luna parklartaki yığınların nasıl denetlenebileceÄŸi, ya da bir üreticinin ürünlerini çevre dükkanlara ulaÅŸtırmak için harcadığı sürenin nasıl kısaltılabileceÄŸi gibi, akla yatkın konuların eÅŸelenmesinde, karmaşıklık kuramı çözümlemesinden yararlanıyor. Åžirketlerin çoÄŸu hükümet laboratuvarları, üniversiteler, biyoteknoloji ÅŸirketleri, ilaç ÅŸirketleri, yatırım ÅŸirketleri ve yığınlarla ham verinin anlaşılabilir dizgelere dönüştürülmesine gerek duyan daha nice ÅŸirket için yazılımlar üretiyorlar. Karmaşıklık kuramı, 80’li yılların ortalarında, Kauffman, bilgisayar uzmanı John Holland, ekonomi uzmanı Brian Arthur, matematikçi John Casti ve fizikçi Murray Gell-Mann tarafından kár amacı gütmeyen bir ‘think tank’ olarak kurulan, Santa Fe Enstitüsü’nde ortaya atıldı.Kauffman ve arkadaÅŸları, koÅŸullara göre uyarlanabilen tüm karmaşık sistemlerin ortak özelliÄŸini şöyle saptadılar: Bunların davranış dizgeleri, genelde merkezi yetkililer tarafından deÄŸil, bağımsız birimler arasındaki etkileÅŸim sonucunda ortaya çıkıyor! Onlara göre kuÅŸ sürüleri buna güzel bir örnek oluÅŸturuyor: Sürülerin bir önderi olmamasına karşın, hareketlerinin uyumlu bir koreografi içinde oluyor. Her kuÅŸ bir dizi temel kurala ayak uydurduÄŸundan, tüm sürü uyum içinde deviniyor. Kauffman ve öteki karmaşıklık kuramcılarının ‘beliren davranış’ adını verdikleri, kendiliÄŸinden örgütlü sistem örneklerine hemen hemen her yerde rastlanabiliyor. Kaosun eÅŸiÄŸiKarmaşıklık kuramı baÄŸlamında, sigorta endüstrisi kaosun eÅŸiÄŸinde olan, yani denetimiyle çöküşü arasındaki dengenin aşırı duyarlı olduÄŸu, uyarlanabilir bir karmaşık sistemdir. ‘Sigorta Dünyası’ karmaşıklık kuramcıları tarafından bugüne dek tasarlanmış en incelikli bilgisayar benzetimlerinden bir tanesi. Model, müşteri baÄŸlılığı, fiyatlandırma stratejisi ve risklere açıklık derecesi gibi, ÅŸirketlerin farklı özelliklerini temsil eden 100 bin kadar deÄŸiÅŸkenden oluÅŸuyor. Kasırga ya da sel gibi, dış bir olgunun endüstri içindeki anapara akışı üzerinde yaratacağı doÄŸrudan etkinin yanı sıra, bunun oranlar dalgalandıkça ve ÅŸirketler zamanla ayak uydurmaya baÅŸladıkça yaratacağı etkileri hesaplıyor. Ä°kiz Kulelerin vurulduÄŸu 11 Eylül olayları üzerine Jones, sigortacılığın hükümetler ve sermaye piyasaları gibi baÅŸka karmaşık sistemlerle de iç içe olduÄŸunun bilincine vardı. Jones, hükümetin kendisinin felcin eÅŸiÄŸinde bir karmaşık sistem olduÄŸunu, bürokratların ani deÄŸiÅŸimlere tepki vermeye, ya da ani kararlar almaya alışkın olmadıklarını dile getiriyor. Duygunun ölçümünün özellikle güç bir etmen olduÄŸunun ayırdına varan Jones, artık kazaların bile terörle ilintilendirildiÄŸine, daha önce hiç akla gelmeyen boyutta bir riskle karşı karşıya olduÄŸumuza parmak basıyor. Bugünlerde Jones’un tek emin olduÄŸu ÅŸey, genelde sistemin uyarlanabilir özelliklerinin sigorta endüstrisine yardımcı olacağı.Bu arada Kauffman da bir baÅŸka kestirimde bulunarak, ’Benzetimle ilgili bu araçları sürekli karşımıza çıkan mesleki sorunlara uygulayabileceÄŸimizi ortaya koyduk. Kısacası, yepyeni bir endüstrinin tohumlarını atmış olduk,’ diyor. Â