‘Şempanzelerde sanat ve estetik duygular var’

Åžempanzeler saygıyı hak ediyor: Onların aslında estetik duyuları çok geliÅŸmiÅŸ. Hayvanat bahçelerinde yaÅŸayanların bazıları boyamaya ve çizim yapmaya çok meraklı. Ayrıca resimde dengeye önem veriyorlar. Temsili resim yapma becerisine de sahipler.Åžempanzeler de beden dili açısından insan özellikleri taşıyor. Mutlu olduÄŸumuz zaman gülümseriz. Ancak pek çok insan sinirli bir ÅŸekilde gülümser. Ve ÅŸempanzelerin korku tepkileri de buna benzer. Bu çok net bir benzerliktir.Jane Goodall 45 yıl önce Tanzanya’nın Gombe ormanlarında ÅŸempanzeleri incelemeye baÅŸladı. Goodall’ın gözlemleri primat araÅŸtırmalarında yepyeni bir sayfa açarken, ÅŸempanzelerin alet yaptığı ve kullandığı konusu kesinleÅŸti. Daha sonra ÅŸempanzelerin geliÅŸmiÅŸ bir beyne ve karmaşık duygulara sahip olduÄŸunu, yavrularına kültürlerini aktardıklarını ortaya çıkarttı. Bugün 70 yaşına yaklaÅŸan bilim kadını, yılın yaklaşık 300 gününü yabanıl doÄŸanın korunmasına, bilimsel araÅŸtırmalara ve Jane Goodall Enstitüsü’nün faaliyetlerini sürdürebilmesi için fon arayışlarına ayırıyor. 12 Haziranda ‘Büyük Maymunların Durumu’ isimli dokümanter filmi ‘Animal Planet’ kanalında yayınlanacak. AÅŸağıda, Discover Dergisi’nden Jocelyn Selim’in Jane Goodall ile yaptığı söyleÅŸi yer alıyor.Åžempanzelerde sizi çeken ne oldu?- Åžempanzeler, insanlar ve hayvanlar arasındaki çizgiyi yumuÅŸattı. Bu çizgi netliÄŸini yitirince kiÅŸiliÄŸi, aklı, hepsinden öte duyguları olan tek yaratığın insan olmadığını anlıyorsunuz. O zaman yalnızca ÅŸempanzelere deÄŸil, diÄŸer hayvanlara duyduÄŸunuz saygı da artıyor. Artık biliyoruz ki bizler hayvanlar aleminin bir parçasıyız; onlardan kopuk deÄŸiliz. Bunu bilmek beni heyecanlandırıyor.Nasıl yani?- Bir an için kendiniz o hayvanların yerine koyun. Onların neler yaÅŸadığını hayal edin. ÖrneÄŸin karanlıkta uçan bir yarasa veya okyanusun derinliklerinde yüzen bir balina olduÄŸunuzu düşünün. EÄŸer o hayvanların deneyimlerine sahip olsaydık, yaÅŸantımız ne kadar zenginleÅŸirdi. Ä°ÅŸte zaten bilimin de yapmak istediÄŸi bu.BaÅŸlangıçta ÅŸempanzelere dokunuyordum Äžbu belki de yanlıştı. DiÄŸer taraftan bu o kadar büyülü bir deneyimdi ki onlara yaklaÅŸmaktan kendimi alamıyordum. Ancak baÅŸtan beri bir gözlemci olmayı kafama koymuÅŸtum. Bu büyülü dünyanın bir parçası olmaktansa, bir camın arkasında oturup izlemek bana daha akılcı geldi. Hiçbir zaman ÅŸempanzelerin davranışlarını taklit etmeye yeltenmedim.Kadın araÅŸtırmacıların üstünlüğü nedir?- Bir kere insanlarda anneler baÅŸarılı olmak için sabırlı olmaları gerektiÄŸini bilir. Ä°kincisi, konuÅŸamayan küçük yaratıkların gereksinimlerini ve arzularını anlamak için kadınların bir ÅŸekilde programlanmış olabileceÄŸini düşünüyorum. Kadınlar bu gereksinimlerin ne olduÄŸunu anlamak için bir takım yollar geliÅŸtiriyor olabilir. Üçüncü olarak, kadınlar geleneksel olarak ailede barışı saÄŸlamakla yükümlüdür. Bütün bunlar için de bol miktarda sabır ve söze dayanmayan iÅŸaretlerden anlam çıkartma yeteneÄŸi gerekir. Böylece çok karmaşık sosyal davranışları anlama yeteneÄŸi ortaya çıkar.Åžempanze kültüründe bilinmedik ne kaldı?- Åžempanzelerin aslında estetik duyuları çok geliÅŸmiÅŸtir. Hayvanat bahçelerinde yaÅŸayanların bazıları boyamaya ve çizim yapmaya çok meraklıdır. Ayrıca resimde dengeye önem verirler. ÖrneÄŸin ÅŸuraya bir iÅŸaret koyarlarsa, bunu dengelemek için buraya da iÅŸaret koyarlar. Son yapılan bir çalışmaya göre bu hayvanlar temsili resim yapma becerisine de sahipler.Åžimdilerde hangi konuda araÅŸtırma yapmak istersiniz?- Bu çılgın yola sapmadan önce anne çocuk arasındaki iliÅŸkiyi incelemek isterdim. Annenin kiÅŸiliÄŸi, çocuÄŸun geliÅŸimi, annenin nasıl davrandığı, çocuÄŸun yetiÅŸkin olduÄŸunda nasıl davrandığı gibi konular ilgimi çekiyor. Bu konuda da ayrıntılar çok önemli.Sürekli olarak ‘doÄŸa mı çevre mi’ konusu tartışılır. Primatlarda da bu tür tartışmalar geçerli mi?- AraÅŸtırmalarımı sürdürdüğüm Gombe’deki ÅŸempanzeler arasında bile iyi anneler, kötü anneler vardı. Ä°yi annelerin yetiÅŸtirdiÄŸi yavrular büyüyünce kendileri iyi bir anne oluyor ve grubun içinde iyi bir mevkiye sahip erkekler ile evleniyorlardı. Oysa kötü annelerin yetiÅŸtirdiÄŸi yavrular büyüyünce diÄŸerleriyle saÄŸlıklı iliÅŸki kuramıyor ve baÅŸarılı olamıyorlardı. Gombe’de incelediÄŸim ilk yetim ÅŸempanze üçbuçuk yaşında annesini yitirmiÅŸti. Annesi öldüğünde huyu tümüyle deÄŸiÅŸti. DiÄŸerleriyle iliÅŸki kurmayı reddediyor, yanına kimseyi yaklaÅŸtırmıyordu. Sanki ‘Benden uzak durun’ der gibiydi. Zaten kısa bir süre sonra da öldü. Bu beni çok etkiledi.Êİnsanlarda ÅŸempanzelerin de insan özellikleri taşıdığına iliÅŸkin bir kanı var. Bu aksi yönde de geçerli mi?- Hem de nasıl. Bu vücut dilidir. Mutlu olduÄŸumuz zaman gülümseriz. Ancak sinirli olduÄŸumuz zaman da gülümseriz. Pek çok insan sinirli bir ÅŸekilde gülümser. Bunu ne zaman görsem aklıma ÅŸempanzelerin korku tepkileri gelir. Bu çok net bir benzerliktir. ÊŞempanzeler oldukça saldırgan hayvanlardır. Genellikle bölgelerini korumak için savaşırlar. SavaÅŸların insanlara uzanan bir primat özelliÄŸi olduÄŸunu düşünüyor musunuz?Hayır. Bana kalırsa gerçekte ne olduÄŸumuz ile ne olmamız gerektiÄŸi arasında bir kopukluk vardır. Oysa bu kopukluk primatlarda farklıdır. KuÅŸkusuz ÅŸempanzeler bencildir. Bazı yönleri çok karanlıktır. VahÅŸi yönleri vardır; bazen çok acımasız olabilirler. Ancak saygın yönleri de vardır. Özveride bulunurlar, merhametlidirler vs.. Yani bizim gibi. Ancak bizde olduÄŸu gibi kontrol mekanizmaları yoktur. Pek çok insan çirkin yanlarını bilerek, isteyerek bastırır. EÄŸer bizler bu yönlerimizi baskılamamış olsaydık çevremiz kan gölüne dönerdi. ÊAncak ÅŸempanzeler de kendi arasında çeteler oluÅŸturmuyorlar mı?- Evet, ÅŸempanzeler de kendi aralarında çeteler kurarlar. Ama burada amaç evrimseldir; yavruları için kısıtlı kaynaklardan pay kapmaya uÄŸraşırlar. Anladığım kadarıyla ÅŸempanzeler arasındaki anlaÅŸmazlıklar ve çatışmalar bölgeseldir. Ancak bizi insan yapan özelliklerin başında soru sorabilme yeteneÄŸimiz gelir. Bu da lisan ile ilgilidir. Åžempanzelerde olan ise ahlakın ortaya çıktığı ilk dönemlere benzer. GeliÅŸmiÅŸ bir lisanınız varsa çocuklarınıza ÅŸu anda varolmayan ÅŸeyleri öğretebilirsiniz. GeçmiÅŸi tartışabilirsiniz. Oturup bir fikri tartışabiliriz. Êİnsanlar ve ÅŸempanzeler arasındaki iliÅŸkiyi biliyoruz. Peki ÅŸempanzeler ve diÄŸer primatlar arasında nasıl bir iliÅŸki vardır? ÖrneÄŸin babunlar?- Bu, insanlar dışında gördüğüm en etkileyici ilÅŸkidir. Spektrumun bir ucunda oyun oynarlar, özellikle genç olanlar. Hatta oyun için tercih ettikleri eÅŸleri vardır. Birbirlerinin acil yardım çaÄŸrılarını anlarlar, jestlerinden anlam çıkartırlar. Spektrumun diÄŸer ucunda erkek ÅŸempanzeler yiyecek için babunlarla çatışırlar. Hatta bebek babunları yerler.ÊKendilerine benzemeyen hayvanlarla oynarlar mı?Evet. Kısa bir süre için daha küçük hayvanları taşırlar. Ancak kaza ile olsa bile sonunda bunların ölümüne yol açabiliyorlar.ÊDemek ki baÅŸka hayvanlardan dostlar edinemiyorlar?Hayvanat bahçelerinde eÄŸer koÅŸullar elveriyorsa köpeklerle inanılmaz dostluklar kuruyorlar. Tanıdığım birinin evcil bir ÅŸempanzesi ve küçük bir köpeÄŸi (Jack Russel türü) var. Åžempanze 7 yaşında, erkek ve oldukça güçlü. Küçük köpeÄŸi bir bacağından tutup döndürdüğü zaman bu oyunun tatsız biteceÄŸinden hep korkarım. Ama küçük köpek ne yapıyor dersiniz? Oyunu biraz daha sürdürmek için maymunun üzerine atlıyor. Bu ikisine bakıp insanlarla köpekler arasındaki iliÅŸkinin nasıl evrimleÅŸtiÄŸini anlayabiliriz. KeÅŸke birisi bu iliÅŸkiyi incelese.Â